Ni Rey Anthony H. Chiu, PIA
Giangkon sa mga tinugyanan sa Department of Environment and Natural Resources (DENR) nga apil sila walay kasayuran kon ang mawmag (tarsier) nga gibutang aron makit-an sa mga turista karong semanaha, mao pa ba gihapon ang gigamit niadtong mi-aging semana.
Kini maoy gibutyag ni Community Environment and Natural Resources Officer sa Tagbilaran (CENRO Tagbilaran) Forester Ariel Rica, didto sa Kapihan sa PIA.
Dili mahimo nga butangan og mga timailhanan ang mga sensitibo nga mawmag, gawas tingali kon may mga micro chip nga ilubong sa panit sa hayop, apan wala pa kini nga mahal nga teknolohiya sa Pilipinas, matud niya.
Kon ang nakita sa mga turista nga mawmag karon, gipulihan ba human kini mamatay, wala usab ang DENR kalibutan kay dili masubay sa ilang monitoring kon kini nga hayup, mao pa ba sa ilang nasubay sa mi-aging monitoring.
Ang mawmag, (Carlitos syrichta) nga particular lamang sa Bohol usa sa mga gihugopan sa mga turista nga talan-awon nga ihalas (wildlife) sa Bohol, kabanay sa talagsaon nga mga mananap nga igkita lamang sa mga lugar nga mingsawo sa kalikopan nga gilangkoban sa greater Mindanao Faunal Region.
Usa ka mananap nga nahalakip sa International Union for the Conservation of Nature (IUCN) Red list isip mananap nga nahimutang sa peligro sa pagkapuo.
Mingtunhay sukad sa gatusan na ka katuigan dinhi, ang mawmag nahamutang sa peligro tungod sa daghanan nga mga hinungdan: usa na niini ang pagkahilis sa ilang pinuy-anan tungod sa pagsulod sa tawo sa ilang mga lugar pangitaan og pagkaon, pagpangsunog ug pagpamutol sa mga kakahoyan, polusyon, pagdagsang sa mga iring nga mokaon kanila ug abuso sa mga katawhan, nga naghimo sa mawmag nga binuhi nga hayop.
Niadtong Hunyo 22, 1997, o 23 na ka tuig, si Presidente Fidel Ramos mingdeklarar sa mawmag nga mananap nga gipanalipdan sa balaod subay sa Proclamation No. 1030.
Ang mawmag, sensitibo kaayo ug dili makaagwanta og dugay kon dakpon og himoon nga binuhi sanglit dili kini moangay nga hikaphikapon o permi nga matandog, ug dali ra nga matigaw nga maoy kinaingnan nga ang ihalas nga mawmag, magpakamatay.
Dinhi sa Bohol, Philippine Tarsier Foundation sa Corella maoy tataw nga gitugotan sa kagamhanan nga magpadagan sa lugar dangpanan sa mga ihalas nga mawmag.
Kini gidumala sa usa sa mga labing gitahod nga nagtuon sa kinaiya sa mawmag nga si Carlito Pizarras, kinsa nagsugod og inpormal nga pagtuon sa kinabuhi ug kinaiya sa mawmag, ug nakahimo og epektibo nga pagpasanay sa mga mawmag didto sa iyang barangay sa Canapnapan, Corella.
Tungod niini, ang komunidad sa mga siyentipiko mingtawag kaniya nga Tarsier Man, tungod sa iyang buhat nga nagpanalipod na sa mga mawmag.
Sa kadelikado sa mga ihalas nga mananap, usa ka ordinansa ang gipasa sa Sangguniang Panlalawigan sa Bohol ang nagregulate sa pagpakita sa mga mawmag sa mga turista.
Apan sanglit kini magbulabog sa mga nakasugod na og padagan sa mga tarsier stops alang sa mga turista, wala nay nangahas nga magbabalaod nga naghimo sa Implementing Rules and Regulations kabahin sa pagpatuman sa balaod.
Sa laing bahin, ang DENR kinsa maoy natahasan sa pagpasunod sa Wildlife Resources and their Habitats Conservation Act o ang RA 9147, obligado nga mopatuman sa mga gilagda sa balaod.
Sa Section 7 sa maong balaod pananglit, miingon nga ang pagkolekta sa ihalas nga mananap itugot lamang kon kini dili makatandog sa populasyon sa ihalas nga mananap sa mga kalasangan, ug nga kini nga ihalas nga mananap wala mahilakip sa IUCN nga listahan sa mga mananap nga namaligro sa pagkapuo.
Ang mawmag, nalista nga delikado nga mapuo sa dili madugay.
Apan, matud pa ni CENRO Rica, ila na nga gitaho ang mga posible nga isyu kabahin sa mga nanglugmaw nga mga tarsier stops sa Bohol, bisan pa nga kini gidumala sa mga tawo nga walay kapasidad teknikal sa paghupot sa maong nahisgutang ihalas nga mananap sumala sa RA 9147.
Iyang gipasabut nga may particular nga unit ang DENR nga natahasan sa giniyahan nga mga kalihukan sa pagpadagan sa tarsier alang sa mga turista.
Matud niya, hangtud karon, sukad sa iyang pagpahibaw sa Regional Wildlife Conservation Committee sa potensyal nga paglapas sa balaod sa ihalas nga tarsier, wala pay aksyon ang komite.
Karon nga magbukas na usab ang Bohol sa turismo, daghan ang naglaum nga ang buhatan sa gobernador mopursigir na sa pagpahimo ug pagpatuman sa Implementing Rules sa ordinansa aron matuman na gayud ang balaod nga manalipud sa mga mawmag. (rahc/PIA-7/Bohol)