Kangurulsol 27, 2020
Balángot (Diabetes) Ug Uban Pang Mga Sakít Nga Adunay Binisayâ nga Ngalan
Pasiuna
Si Jean Mallat, usa ka dumudúong nga Pranses, nagsulat og usa ka libro kabahin sa
Pilipinas sa tuig 1844. Usa sa iyang namatikdan mao nga daghan ang mga mananambal gikan sa
Uropa nga moanhi sa Pilipinas aron maniid sa mananambal nga Pilipino. Adunay daghang mga
sakit nga giisip nga dili matambalan sa Uropa apan matambalan dinhi sa Pilipinas.
Subô nga handomon nga atong napasagdan ang maong kaalam ug karon ang mga ngalan
na lang sa mga sakit ang nahabilin. Ngani bisan ang atong ngalan sa mga sakit na anam na pod
pagkahanaw kay Ininglis ra man ang atong gitun-an sa tulunghaan.
Balángot (Diabetes)
Karong pipila lang ka tuig ang milabay, nakasinati ako sa sakit nga ginaingong sa Ininglis
nga diabetes. Kining maong sakit karaan na kaayo ug dili ako makatuo nga walà kiniy ngalan sa
Binisayâ apan walâ gayoy makatug-an kanakò unsa ang ngalan sa Binisaya.
Ang mga karaan nga kapulongnan (dictionary) nga Binisayâ-Kinatsilâ o Kinatsilâ-
Binisayâ dili makahatag sa tumbas nga pulong kay Ininglis man ang diabetes. Nangutana ko sa
mananambal nga hanas sa diabetes unsa ba gayod ang timailhan sa sakit nga diabetes.
Ang iyang sulti mao nga kun kanunay kang uhawon unya kanunay pod ka mangihi,
nagpasabot kanâ nga aduna kay sakit nga diabetes.
Akong gipangità ang maong kasayoran dinha sa karaan nga kapulongnan ni Pari Juan
Felix (1852), ug tuod man akong nakaplagan ang pulong nga adunay sugisayod nga uhaw kaayo
ug kanunay mangihi. Ang pulong mao ang balángot [BAlaot + LANGOT = BALANGOT).
Walâ pa ako makahimamat og Bisayâ, matambalan man o yano, nga nakahibalo unsa ang
balángot ug labi na nga walâ nay nahibalo unsa diay ang tambal kaniadto sa balángot (diabetes).
Bángkong (Alzheimer’s disease)
Ang atong nahibaloan nga kahulogan sa pulong “bangkong” mao kanang tinadtad nga
balanghoy nga gibulad. Nihit kaayo ang nakahibalo nga adunay laing kahologan nga giingon sa
Ininglis nga “Alzheimer’s disease”. Ang sagad nga kinaiya sa maong sakit mao ang dalî nga
pagkalimot sa iyang gisulti ug gibuhat. Mao nga moingon ka ug “Gibangkong na kining
tigulanga. = This old man has the Alzheimer’s disease.
Uban pang mga sakit
- abortionist (illegal termination of pregnancy) – kíkik
- ADHD (Attention Deficit Hyper-activity Disorder) – húgsaw
- AIDS (Acquired Immuno Deficiency Syndrome) – kurangráng [Note: “kurang” = lesbian
to lesbian or homosexual to homosexual relationship] - Alzheimer’s disease – bangkong. Syn. bángkog, pitsóna
- aneurysm (a dilation of the wall of an artery)- búdlot
- anthrax (an infectious desease of man and animal) – báos sa mananáp
- asthma (a chronic respiratory disorder) – húbak, hikáb. Syn. kúgtas
- astigmatism (a defect of the lens of the eye) – astigmátika (Sp.), tambilagáw
- autism (tends to daydream) – kulidó
- autistic (with mental queerness) – gikulidó, kulidohón
- caesarean operation (method of giving birth) – huob. Also, dísdis pagpahimúgsò
- cancer (the disease) – karangá, baláha, kánser (Sp.), Syn. báhak, baláhak, sará
- dengue fever (dandy fever; breakbone) – hilánat-kutikúti
- diabetes (disease characterized by great thirst and copious urine) – balángot
- diphtheria (kind of disease) – sinda
- epilepsy (a cerebral disorder) – pátol
- farsighted (hyperopia; hypermetropia) – layhiráw, anduláw. Ant. duhiráw, salangaw
- goiter (enlargement of the thyroid gland) – bugnán, bugól, bósyo (Sp.)
- heart attack (cardiac arrest) – atáki sa kasingkasing, hámpak sa hanging itom
- herniat¹ – danlák, dalwák, daluak
- hernia² (strangulated hernia) – tampayák
- leukemia (a disease of the blood) – lúbhak, sará. Syn. baláha, karangá
- leukoderma (whitish skin disorder) – hawób. Syn. pugis
- lockjaw (rigid closure of the jaws) – udungót, gángot, úngot, tetanós (Sp.)
- measles¹ (German measles) – dáp, dálap
- measles² (kind of sickness) – tipdas
- measles³ (type that erupts only inside the mouth) – sawán
- mumps (swelling of the parotid gland) – bayuók, biyuók, lamhón
- near-sighted (myopic; can see only near objects) – duhiraw, salangáw. Ant. anduláw,
layhirów - paralysis (loss of motor functions) – bilbil, paralisis (Sp.)
- Parkinson’s disease (muscular tremor) – kiróg
- pneumonia (inflammation of the lungs) – pulmonya (Sp.), húpong sa bágà, neyumónya (Sp.)
- poliomyelitis (polio) – dalagít
- psoriasis (an itchy noncontagious skin disease characterized by white scales) – balíkis
- sinusitis (inflammation of the sinus) – tuyongón
- smallpox (kind of contageous disease) – buti
- stroke (sickness) – hámpak sa daotáng hangin
- tetanus (lockjaw) – udungót, tetanós (Sp.). Syn. gangot
- tuberculosis (phthisis; white plague) – sugpâ, itiká (Sp.), tísis (Sp.), tisiká (Sp.), utiká (Sp.).
T.B. (Eng.) - typhoid fever – tipos (Sp.)