Bohol Tribune
Opinion

PAGTUKIB

Ni: Jes B. Tirol

Kangurulsol 27, 2020

Balángot (Diabetes) Ug Uban Pang Mga Sakít Nga Adunay Binisayâ nga Ngalan

Pasiuna
Si Jean Mallat, usa ka dumudúong nga Pranses, nagsulat og usa ka libro kabahin sa
Pilipinas sa tuig 1844. Usa sa iyang namatikdan mao nga daghan ang mga mananambal gikan sa
Uropa nga moanhi sa Pilipinas aron maniid sa mananambal nga Pilipino. Adunay daghang mga
sakit nga giisip nga dili matambalan sa Uropa apan matambalan dinhi sa Pilipinas.
Subô nga handomon nga atong napasagdan ang maong kaalam ug karon ang mga ngalan
na lang sa mga sakit ang nahabilin. Ngani bisan ang atong ngalan sa mga sakit na anam na pod
pagkahanaw kay Ininglis ra man ang atong gitun-an sa tulunghaan.


Balángot (Diabetes)
Karong pipila lang ka tuig ang milabay, nakasinati ako sa sakit nga ginaingong sa Ininglis
nga diabetes. Kining maong sakit karaan na kaayo ug dili ako makatuo nga walà kiniy ngalan sa
Binisayâ apan walâ gayoy makatug-an kanakò unsa ang ngalan sa Binisaya.
Ang mga karaan nga kapulongnan (dictionary) nga Binisayâ-Kinatsilâ o Kinatsilâ-
Binisayâ dili makahatag sa tumbas nga pulong kay Ininglis man ang diabetes. Nangutana ko sa
mananambal nga hanas sa diabetes unsa ba gayod ang timailhan sa sakit nga diabetes.
Ang iyang sulti mao nga kun kanunay kang uhawon unya kanunay pod ka mangihi,
nagpasabot kanâ nga aduna kay sakit nga diabetes.
Akong gipangità ang maong kasayoran dinha sa karaan nga kapulongnan ni Pari Juan
Felix (1852), ug tuod man akong nakaplagan ang pulong nga adunay sugisayod nga uhaw kaayo
ug kanunay mangihi. Ang pulong mao ang balángot [BAlaot + LANGOT = BALANGOT).
Walâ pa ako makahimamat og Bisayâ, matambalan man o yano, nga nakahibalo unsa ang
balángot ug labi na nga walâ nay nahibalo unsa diay ang tambal kaniadto sa balángot (diabetes).


Bángkong (Alzheimer’s disease)
Ang atong nahibaloan nga kahulogan sa pulong “bangkong” mao kanang tinadtad nga
balanghoy nga gibulad. Nihit kaayo ang nakahibalo nga adunay laing kahologan nga giingon sa
Ininglis nga “Alzheimer’s disease”. Ang sagad nga kinaiya sa maong sakit mao ang dalî nga
pagkalimot sa iyang gisulti ug gibuhat. Mao nga moingon ka ug “Gibangkong na kining
tigulanga. = This old man has the Alzheimer’s disease.


Uban pang mga sakit

  1. abortionist (illegal termination of pregnancy) – kíkik
  2. ADHD (Attention Deficit Hyper-activity Disorder) – húgsaw
  3. AIDS (Acquired Immuno Deficiency Syndrome) – kurangráng [Note: “kurang” = lesbian
    to lesbian or homosexual to homosexual relationship]
  4. Alzheimer’s disease – bangkong. Syn. bángkog, pitsóna
  5. aneurysm (a dilation of the wall of an artery)- búdlot
  6. anthrax (an infectious desease of man and animal) – báos sa mananáp
  7. asthma (a chronic respiratory disorder) – húbak, hikáb. Syn. kúgtas
  8. astigmatism (a defect of the lens of the eye) – astigmátika (Sp.), tambilagáw
  9. autism (tends to daydream) – kulidó
  10. autistic (with mental queerness) – gikulidó, kulidohón
  11. caesarean operation (method of giving birth) – huob. Also, dísdis pagpahimúgsò
  12. cancer (the disease) – karangá, baláha, kánser (Sp.), Syn. báhak, baláhak, sará
  13. dengue fever (dandy fever; breakbone) – hilánat-kutikúti
  14. diabetes (disease characterized by great thirst and copious urine) – balángot
  15. diphtheria (kind of disease) – sinda
  16. epilepsy (a cerebral disorder) – pátol
  17. farsighted (hyperopia; hypermetropia) – layhiráw, anduláw. Ant. duhiráw, salangaw
  18. goiter (enlargement of the thyroid gland) – bugnán, bugól, bósyo (Sp.)
  19. heart attack (cardiac arrest) – atáki sa kasingkasing, hámpak sa hanging itom
  20. herniat¹ – danlák, dalwák, daluak
  21. hernia² (strangulated hernia) – tampayák
  22. leukemia (a disease of the blood) – lúbhak, sará. Syn. baláha, karangá
  23. leukoderma (whitish skin disorder) – hawób. Syn. pugis
  24. lockjaw (rigid closure of the jaws) – udungót, gángot, úngot, tetanós (Sp.)
  25. measles¹ (German measles) – dáp, dálap
  26. measles² (kind of sickness) – tipdas
  27. measles³ (type that erupts only inside the mouth) – sawán
  28. mumps (swelling of the parotid gland) – bayuók, biyuók, lamhón
  29. near-sighted (myopic; can see only near objects) – duhiraw, salangáw. Ant. anduláw,
    layhirów
  30. paralysis (loss of motor functions) – bilbil, paralisis (Sp.)
  31. Parkinson’s disease (muscular tremor) – kiróg
  32. pneumonia (inflammation of the lungs) – pulmonya (Sp.), húpong sa bágà, neyumónya (Sp.)
  33. poliomyelitis (polio) – dalagít
  34. psoriasis (an itchy noncontagious skin disease characterized by white scales) – balíkis
  35. sinusitis (inflammation of the sinus) – tuyongón
  36. smallpox (kind of contageous disease) – buti
  37. stroke (sickness) – hámpak sa daotáng hangin
  38. tetanus (lockjaw) – udungót, tetanós (Sp.). Syn. gangot
  39. tuberculosis (phthisis; white plague) – sugpâ, itiká (Sp.), tísis (Sp.), tisiká (Sp.), utiká (Sp.).
    T.B. (Eng.)
  40. typhoid fever – tipos (Sp.)

Related posts

PAGTUKIB

The Bohol Tribune
1 month ago

Editorial 

The Bohol Tribune
3 years ago

Stare Decisis

The Bohol Tribune
11 months ago
Exit mobile version