Ni: Jes B. Tirol
Bagyubágyo 18, 2020
Mga Dangan
(Insects)
Pasiuna
Sa walâ pa ang ika-2 gubat sa kalibutan, daghan pa sa atong mga kaigsuónan ang mahibalo mogamit sa pinulongan nga Sugboanon Binisayâ. Apan tungod kay ang atong mga tulunghaan nagatudlò ug nagagamit ra man sa pinulongan nga Ininglis, daghan na sa atong mga kadagkoan ang nabalaka nga tingali mahanaw na ang atong pinulongan nga Binisayâ. Busa dinhà nay mga kapunongan nga gitukod aron sa pagtuon ug pagpalambò sa Binisayâ. Bisan pa niána, nag-anam na og kaawop ang Binisayâ tungod kay ang sunód nga likwa nabangkaag (educated) ra man sa Ininglis.
Sa tuig 1954 dinhay hut-ong sa mga tawo nga masiboton sa Sinugboanón nga nagtukod sa kapunongan nga gihinganlan ug LUBAS SA DAGANG BISAYA o LUDABI. Ang maong kapunongan nahimong sumbanan sa matarong nga Binisayâ.
Bisan pa sa mga paningkamot sa LUDABI ang pinulongan nga Binisayâ nagkaáwop pa gihapon. Salamat sa bag-ong balaod sa MTB-MLE, ang tanang inahanon nga pinulongan sa Pilipinas mao nay ipagamit sa tulunghaan gikan sa pulangan (kindergarten) hangtod sa ika-3 nga ang-ang (Grade 3).
Tungod niinin nga balaod daghan na pod ang mga tawo ug mga magtutudlò nga napukaw ang ilang kasibot sa Binisayâ. Ang nakaapán mao nga ang Alintaga sa Kabangkaagan (Department of Education) nagagamit ug nagatudlò sa inatô (colloquial) nga Binisayâ inay ang lunsay nga Binisayâ. Karon pa lamang tuiga nga nakaámgo ang kadagkoan sa Alintaga sa Kabangkaagan nga dili diay maayo ang inatô nga Binisayâ tungod kay dili mahimong inutók (intellectualize) ang Binsayâ sa mga tinun-an.
Atong tukibon karon ang mga ngalan sa mga dangan (insects) sa lunsay nga Binisayâ. Kini atong gihimo aron sa pagtultol sa ubang magtutudlò nga nagagamit sa walâ motukmâ nga mga ngalan.
Insects = Mga Dángan
1. Ant (black)———som; súlom
2. Ant (red) ——- mángmang; hulmígas (Sp.)
3. Aphid (plant aphid)–piyangáw; tiyangáw
4. Aphid (wooly) —–dugós-dugós
5. Bark beetle ——–bod; búlod
6. Begbug —–dúghò; túghò
7. Black hornet —-buyóg
8. Bumblebee —–lígwan
9. Caterpillar ——básol; til-as
10. Centipede ——uhipan; ulahipan
11. Cicada ——-gángis
12. Click beetle ——dukâ; tangkàbahóg
13. Cockroach ——úk-ok
14. Cricket ——-timós
15. Daddy longlegs ——tapáytapáy; lawâlawâ
16. Dragonfly ——–alindánaw
17. Firefly ——aninipot
18. Fly (bluefly) ——-lagóng
19. Fly (insect; housefly) —–lángaw
20. Fly (large housefly) —-bangáw
21. Flying ants ——ibos; alibúsbos; túga
22. Grasshopper——kapán; lúkton
23. Honeybee—–putyúkan
24. Hornet——-aguguling; kunkön
25. House bee—-kiyot
26. Katydid—–mángloy
27. Leech—alimátok; líntà
28. Locust—–don; dúlon
29. Lugworm (kind of glowworm) –tipál-o
30. Millipede—labód
31. Mosquito——-lamók; namók
32. Moth (red moth) ——- kabàkábà
33. Moth (those attracted by light) — anunúgba
34. Praying mantis —- bayéngbayéng
35. Rhinoceros beetle (horned beetle) —- bakukáng
36. Scorpion- banáyaw; iwi-twì; saling-úwang; tánga; takimbágid
37. Silverfish (moth that eats clothes and bookpages) – tángkob, kádkád
38. Spider —– kakâ; tambayáwan; dámang
39. Tarantula (kind of spider) — agwasón
40. Woodborer beetle ———agáy-ay
41. Yellow wasp —- lapínig; lampinig