Ni: Jes B. Tirol
Panglot nga Dakô 6, 2020
Mga Tanom nga Ugpóng ug Talimungá
(Plants that are Monocarp and Polycarp)
Pasiuna
Ang atong mga katigulangan daghan na ug kasinatian ug kaalam kabahin sa pagpananom.
Daghan na kita ug mga pulong kabahin sa pag-umá o pagbaól.
Apan subô nga handumon nga ang atong kaalam walâ itudlò sa atong mga tulunghaan.
Ang gipanundlò mao hinuon ang pamaagi sa mga lángyaw, hilabi na sa mga Amerikano.
Ang mga Amerikano nagtudlò sa alamtanóm (botany) apan sagad sa ilang gitudlò
kadaghanan mga tanom nga dili lumad nga Bisayâ.
Sa mga saring sa alamtanóm sa tunghaánas (high school) adunay gitudlò nga mga tanóm nga ugpóng (monocarp) ug talimungá (polycarp). Mao kini ang atong tukibon.
Ugpóng ug Talimungá
Ang ugpóng mao ang matang sa tanom nga kausá ra mamunga unya dayon ang kamatáy. Ang pananglitan niini nga tanom mao ang saging. Ang usa ka punoan sa saging kausa ra mamunga unyà dayon ang pagkamatay.
Ang ubang mga pananglitan sa ugpóng nga tanom mao ang mais (Sp: maize) o yanóng.
Ang atong labing mahinungdanon nga tanom nga ugpóng mao ang humay.
Ang talimungá mao ang matang sa tanom nga kadaghan mamunga sulod sa iyang kinabuhi. Ang pananglitan niini mao ang lubí. Ang lubí kadaghan mamunga, ug mahinog na ang bunga mahulog na lang apan ang punoan sa lubi magpadayon nga buhí.
Daghan kaayo ang atong mga tanom nga atong matawag nga talimungá. Ang mangga, kulo kamansi, tipulo, santol, tambis, ubp. maoy mga pananglitan.
Ang Kinaham sa Bohol
Ang mga tawong langyaw nga motandà dinhi sa Bohol, dili gayod mabulis (unfailingly) nga makamatikod sa pagkaudhan (relax and calm) sa mga Bol-anon. Ang mga Bol-anon daw walâ maguol kon unsay ilang kan-on. Dinhi sa Bohol dili ka makadungog og sugilon nga adunay tawo nga namatay sa gutom.
Ngano man kini? Tungod kay dinhi sa Bohol adunay duruha ka tanom nga sa Ininglis pa “plant and forget, come back and get”. Mao kini ang mga tanom nga saging ug lubi.
Ang saging usa ka tanom nga ugpong (monocarp) ug ang lubi usa ka talimungá (policarp). Kun makasugod na gani ug pamunga ang saging ug ang lubi, mahimo na nimo silang biyaan ug magsigi lang sila ug hatag og bunga Diyotay ra nga pagtagad ang gikinahanglan ug mahimo na kang mobalikbalik pagtanda kon aduna bay bunga nga mapùpô. Tugbangan kini nimo sa mga kinhason sa dagat, hayan nga dili gayod gutomon ang Bol-anon.
Ang saging kanunay gayod mosahà aron sa paghatag sa bag-ong lindog sa saging. An lubi kanunay gayod nga magpadayon sa pagbunga Kining mga tanoma walâ sa Amerika ug sa Uropa mao nga wala kiniitudlò sa atong tulonghaan apan ang katilingbanon nga Bol-anon nasayod niini.
Apan dili kita magpabayâ tungod kay ang mga bag-ong tubò sa mga Bol-anon walâ na usab gitudlo. masayod kay ang ilang mga ginikanan walâ man tudlo-i sa tulunghaan diin inamerkanó ang gitudlò.
Duma ug Sagibún-on
Adunay pagpinig sa atong mga kalan-on nga walâ sa mga Amerikano ug busà walâ itulò sa atong mga tunlunghaan. Mao kini ang pagpinig sa atong mga kalan-on nganha sa mga duma ug sagibún-on.
Ang duma mao ang mga kalan-on nga gikan sa mga unod sa tanom (rootcrop) apan nag- apil sa mga bunga sa saging nga lung-agon, sama sa sarabya. Aduna kitay daghang duma, sama sa kamoti, ubi, gabi, paw, singkamas, ubp,
Ang sagibun-on mao ang mga kalan-on nga dili iunod sama sa humay, kalbasa, upo, batong, kamunggay, saging nga hinog, ubp.
Amî (Ratoon)
Kaniadto, sa unang panahon nga tabunok pa ang kayutaan sa Bohol aduna pay mag-uuma ug magbabaol nga magpaabot sa amî.
Ang amî (ratoon) mao ang bunga sa mga sahâ sa nahabilín nga gamot sa niaging gipanglin nga mga tanom. Pananglit ang kamoti, inighuman nimo pagpanglin o kuha sa unod gikan sa punoan sa hutok, aduna pay mounod sa mga katay sa kamoti. Kun tabunok ang imong yuta, ang mga unod sa katay dagkò pa gihapon ug mao nga aduna ka pay amî.
Ang humay, kun imong gabon duol sa punoan, ang nahabilin mga tuód sa humay mosaha pa gihapon. Kun imo lang hatagan og diyotay nga pagtagad, ang maong tuód motubò pag-usab og mohatag og bag-ong bunga sa humay nga gitawag og “pang-amihan”.
Apan tungòd sa gitudlo sa mga Amerikano, ilang gilugdà (discourage) ang pamagi sa amî (ratooning), mao nga karong panahona nahanaw na ang “pang-amî” sa mga tanom.
Ang nagpabilin natò nga pang-amihan o tubò sa tanom gikan sa saha mao na lang ang sahà sa saging. Apan didto sa Mindanaw, ang mga “plantasyon” sa saging magtanom gayod ug bag-o nga punoan ug dili magsalig sa amî.