Ni: Jes B. Tirol
DaghangKahoy 28, 2021

Mga Huglóng sa Sinugboanón

(Syncopes in Sugboanon Bisayan)

Pasiuna

Ang atong katawhan karon gibangkaag (educated) ginamit ang Ininglis nga pinulongan. Bisan tuod mahibalo pa sila mosulti sa Sinugboanon nga Binisayâ wala sila mahibalo sa mga latid (rule) ug lagda (regulation) sa Binisayâ.

Ang usa ka kinaiya sa Binisayâ nga makapaúknol (stymie) sa mga Bisayâ karon mao ang kinaiya sa Binisayâ sa paghuglóng (syncopate) sa mga pulong. Ang huglóng mao ang pamaagi sa mabikil ang dilà inig litók sa pulong. Pananglit ang pulong “sulód = content” mahimong litokon nga “súdlan = put something inside“. Nagbaylo ang mga titik “L” ug “D”, nawálà ang “O” ug gidugangan sa “AN”. Matod pa sa latid, ang pulong mao untà ang “sulódan”, apan dili kini litokon kay bikil sa dílà bisan tuod maoy matarong matod pa sa latid.

Karaan Nga Basahon

Si Padre Francisco Encina (1715-1760) nahimong Kora Paroko sa lungsod sa Argao ug Bolhoon sa lalawigan sa Sugbo. Nagsulat siya og libro sa batadila (grammar) nga napatik sa tuig 1801 nga kap-atan ug usa (41) na ka tuig ang milabay gikan sa pagkamatay ni Padre Encina.

Ang iyan sinulat nga kapulongnan (dictionary) walâ gayod mapatik ug nagpabilin hangtod karon nga nasulat sa kinamot nga paagi.

Ang “Arte de la Lengua Zebuana” ni Padre Encina giagwatato (explained) ni Tomas Oliva sa iyang libro nga napatik sa tuig 1836.

Ang pamaagi sa Binisayà nga huglong (syncope), na matikdan na ni Padre Encina apan wala siya makapasabot ngano nga naingon kini niini. Si Tomas Oliva usab, sa tuig 1836, wala usab makapasabot.

Ang gihimo ni Tomas Oliva mao lamang ang pagtálà sa mga pulong nga kanunay mahúglong sa Binisaya. Ang iyang tuyo mao nga masayod ang mga Bisayâ. Mao kini karon ang atong tukibon.

Mga Huglong nga pulong

Atong isulat ang batakan nga pulong ug sundan sa huglong unya atong sundan sa hubad sa Ininglis.

1. llis → Alisdan == change 

2. Anad → Andan == used to

3. Ayad → Aydan == abdicate

4. Balàod → Balad-on == law

5. Balos → Baslan == retaliate

6. Bayad  → Bayran == will pay

7. Bilin → Binlan == leave behind

8. Buak → Buk-on == will break

9. Bulong → Bulngon == look for

10. Busog →  Busgon == satiate

11. Baol → Kabal-an == farm

12. Libang → Kalibangan == toilet

13. Butang → Kabtangan == belonging

14. Dakô → Kadakon == size

15. Dayag → Kadayganan === manifest

16. Dungog →  kadunggánan == honor

17. Guol → Kagul-ánan == sorrow

18. Buot →  Kahamut-an == pleased

19. Lalom → Kahiladman == depth

20. Ibog → Kaibgan == covet

21. Patay → Kamatyan == die

22. Human → Kamhanan == ending

23. Kapot → Kaptan == hold

24. Sayop  → Kasaypanan == mistake

25. Kasal → Kaslan == wedding

26. Subô → Kasúb-an == sorrow

27. Tagam → Katalagman == contrite

28. Tingob → Katingban == buy in bulk

29. Tungod → katungdanan == pertaining to

30. Wala → Wad-an == lost

31. Ulóg → Kaulganan == extol

32. Daóg → Dág-on == will win

33. Dangóp → Dalangpan == refuge

34. Dungog → kadunggánan == honor

35. Gahom → Galamhan == spiritual strength

36. Galam → Galmon == take care

37. Gahom → Gamhanan == powerful

38. Bayad →Bayranan == payable

39. Gutom → Gutmonon == easily hungry

40. Dilì → Gidíd-an == denied

41. Walâ → Wad-an == remove our

42. Halok → Hadkan == kiss

43. Hangad → Hangdon == look up

44. Bulong → Hibúdngan == surprise

45. Labot → Hilabtan == meddle in

46. Butang → Himtang == situate

47. Pulos → Himulos == make use of

48. Limot → Hikalimtan == forgotten

49. Ngalan → Hinganlan = named

50. Dungog → Hidunggan == heard

Aduna pay daghang mga pulong nga walâ maapil sa atong gitálà. Dakô nga panahon ang gikinahanglan aron pagtuon sa mga huglóng (syncope), salipong (sandhi) ug láktong. Kinahanglan tun-an kini kay walâ kini sa batadilà sa Ininglis.

Timang (Comment)

Karong panahona nasayran na ang latid ug lagdà sa huglóng. Apan maglisod gihapon ako pagtúdlo sa mga tinun-an ug magtutodlò tungod kay maglisod sila pagdawat nga aduna diay mga pamaagi ug mga latid ug lagdà nga lahî sa Ininglis.

Nagkinahanglan pa kita og igo-ígò nga panahon aron mokuyanap na ang kasayoran nga ang latid sa Ininglis alang sa Ininglis ug dilì  magpulós sa Binisayâ. Sa samang paagi, ang mga latid sa Binisayâ dili usab magpulós sa Ininglis.