Ni: Jes B. Tirol
DaghangKahoy 28, 2021
Mga Huglóng sa Sinugboanón
(Syncopes in Sugboanon Bisayan)
Pasiuna
Ang atong katawhan karon gibangkaag (educated) ginamit ang Ininglis nga pinulongan. Bisan tuod mahibalo pa sila mosulti sa Sinugboanon nga Binisayâ wala sila mahibalo sa mga latid (rule) ug lagda (regulation) sa Binisayâ.
Ang usa ka kinaiya sa Binisayâ nga makapaúknol (stymie) sa mga Bisayâ karon mao ang kinaiya sa Binisayâ sa paghuglóng (syncopate) sa mga pulong. Ang huglóng mao ang pamaagi sa mabikil ang dilà inig litók sa pulong. Pananglit ang pulong “sulód = content” mahimong litokon nga “súdlan = put something inside“. Nagbaylo ang mga titik “L” ug “D”, nawálà ang “O” ug gidugangan sa “AN”. Matod pa sa latid, ang pulong mao untà ang “sulódan”, apan dili kini litokon kay bikil sa dílà bisan tuod maoy matarong matod pa sa latid.
Karaan Nga Basahon
Si Padre Francisco Encina (1715-1760) nahimong Kora Paroko sa lungsod sa Argao ug Bolhoon sa lalawigan sa Sugbo. Nagsulat siya og libro sa batadila (grammar) nga napatik sa tuig 1801 nga kap-atan ug usa (41) na ka tuig ang milabay gikan sa pagkamatay ni Padre Encina.
Ang iyan sinulat nga kapulongnan (dictionary) walâ gayod mapatik ug nagpabilin hangtod karon nga nasulat sa kinamot nga paagi.
Ang “Arte de la Lengua Zebuana” ni Padre Encina giagwatato (explained) ni Tomas Oliva sa iyang libro nga napatik sa tuig 1836.
Ang pamaagi sa Binisayà nga huglong (syncope), na matikdan na ni Padre Encina apan wala siya makapasabot ngano nga naingon kini niini. Si Tomas Oliva usab, sa tuig 1836, wala usab makapasabot.
Ang gihimo ni Tomas Oliva mao lamang ang pagtálà sa mga pulong nga kanunay mahúglong sa Binisaya. Ang iyang tuyo mao nga masayod ang mga Bisayâ. Mao kini karon ang atong tukibon.
Mga Huglong nga pulong
Atong isulat ang batakan nga pulong ug sundan sa huglong unya atong sundan sa hubad sa Ininglis.
1. llis → Alisdan == change
2. Anad → Andan == used to
3. Ayad → Aydan == abdicate
4. Balàod → Balad-on == law
5. Balos → Baslan == retaliate
6. Bayad → Bayran == will pay
7. Bilin → Binlan == leave behind
8. Buak → Buk-on == will break
9. Bulong → Bulngon == look for
10. Busog → Busgon == satiate
11. Baol → Kabal-an == farm
12. Libang → Kalibangan == toilet
13. Butang → Kabtangan == belonging
14. Dakô → Kadakon == size
15. Dayag → Kadayganan === manifest
16. Dungog → kadunggánan == honor
17. Guol → Kagul-ánan == sorrow
18. Buot → Kahamut-an == pleased
19. Lalom → Kahiladman == depth
20. Ibog → Kaibgan == covet
21. Patay → Kamatyan == die
22. Human → Kamhanan == ending
23. Kapot → Kaptan == hold
24. Sayop → Kasaypanan == mistake
25. Kasal → Kaslan == wedding
26. Subô → Kasúb-an == sorrow
27. Tagam → Katalagman == contrite
28. Tingob → Katingban == buy in bulk
29. Tungod → katungdanan == pertaining to
30. Wala → Wad-an == lost
31. Ulóg → Kaulganan == extol
32. Daóg → Dág-on == will win
33. Dangóp → Dalangpan == refuge
34. Dungog → kadunggánan == honor
35. Gahom → Galamhan == spiritual strength
36. Galam → Galmon == take care
37. Gahom → Gamhanan == powerful
38. Bayad →Bayranan == payable
39. Gutom → Gutmonon == easily hungry
40. Dilì → Gidíd-an == denied
41. Walâ → Wad-an == remove our
42. Halok → Hadkan == kiss
43. Hangad → Hangdon == look up
44. Bulong → Hibúdngan == surprise
45. Labot → Hilabtan == meddle in
46. Butang → Himtang == situate
47. Pulos → Himulos == make use of
48. Limot → Hikalimtan == forgotten
49. Ngalan → Hinganlan = named
50. Dungog → Hidunggan == heard
Aduna pay daghang mga pulong nga walâ maapil sa atong gitálà. Dakô nga panahon ang gikinahanglan aron pagtuon sa mga huglóng (syncope), salipong (sandhi) ug láktong. Kinahanglan tun-an kini kay walâ kini sa batadilà sa Ininglis.
Timang (Comment)
Karong panahona nasayran na ang latid ug lagdà sa huglóng. Apan maglisod gihapon ako pagtúdlo sa mga tinun-an ug magtutodlò tungod kay maglisod sila pagdawat nga aduna diay mga pamaagi ug mga latid ug lagdà nga lahî sa Ininglis.
Nagkinahanglan pa kita og igo-ígò nga panahon aron mokuyanap na ang kasayoran nga ang latid sa Ininglis alang sa Ininglis ug dilì magpulós sa Binisayâ. Sa samang paagi, ang mga latid sa Binisayâ dili usab magpulós sa Ininglis.