Ni: Jes B. Tirol
Daghang Bulan 28, 2021
Mga Lugpong Sa Baláan Nga Pítlaw
Pasiuna
Sa walâ pa modángat dinhi sa atong kapupúd-an ang mga Katsilà, adúna nay nahán- ay nga tinuóhan dinhi sa Bohol. Ang ulohán sa maong tinuóhan didto mahimutang sa Agad nga mao ang lungsod sa Antequera, Bohol karon.
Ang templo sa maong tinuóhan didto mahimutang sa Malabágo. Díli matino kon diin ang Malabágo, apan gibanàbánà kini nga sakop sa lungsod sa Cortes, Bohol karon.
Kun imong basáhon ang sugisaysay (description) nga gisulat sa mga Katsilà, ang maong templo susama ang hulágway sa templo nga gibuhat ni Propeta Moses alang sa Arka sa Pagsaad (Ark of the Covenant).
Dinhà sa taliwalà sa templo nahimutang ang amoy (image/icon), nga matod pa sa mga Eskaya mao ang amoy ni Ay Suno.
Matod pa sa sinulat sa mga Katsilà nga Heswetas, si Karyapá ang daitan (high priestess) sa Bohol sa walâ pa modángat si Heneral Miguel Lopez de Legazpi sa tuig 1565. Dayag na lang nga dili maayo ang gisulat sa mga Katsilà. Ilang gisaway si Karyapa nga kuno gapatuotúo lang ug ang amoy sa mga Bol-anon usa lamang ka diyos-diyos. Gamay ra kaayo og ligas sa mga hulagway sa mga Santos nga dala sa mga Katsilà.
Sa tuig 1621 si Tamblot na ang Bâbâilang (spokesman) sa tinuóhan sa Bohol. Nakiggubat si Tamblot batok sa mga Katsílá. Nailog sa mga Katsilà ang templo ug gisak gaw nila ang mga bulawan ug mga lingganay sa templo. Matod pa sa sinulat sa mga Katsilà daghan ang bulawan nga nailog.
Si Tamblot ug ang iyang mga ginsakópan ni ikyas paingon sa tungåtúngà sa púlò sa Bohol. Gilingla si Tamblot sa mga Katsilà ug napatay siya. Sa pagkamatay ni Tamblot, nahanaw ang lumad nga tinuóhan sa Bohol.
Gipulihan kini sa mga Katsila sa tinuóhan nga Kristohanon. Nakristohanon ang mga Bol-anon human sa pagkamatay ni Tamblot ug hangtod karon mao gihapon ang kahimtang tungod kay ang mipúli nga mga Amerikáno mga Kristohanon man usáb.
Dili Kaayo Lahî
Ang tinuohan sa Bohol nga gipangulohan nila ni Karyapa ug Tamblot, dili kaayo lahî sa tinuohan nga dala sa mga Katsilâ. Dinhay lumad nga tinuohan dinhi sa Bohol nga duol pa gayod sa pag-ampo sa mga anito apan ang hinugpong nga tinuohan ni Karyapa ug Tamblot agid-agid na sa Kabbala sa mga Hudeyo. Atong hinumdoman nga ang Kristohanon nga tinuohan gikan usab sa mga Hudeyo.
Ang templo ni Tamblot susama na ang hulagway sa templo ni Propeta Moses. Aduna nay bulánaw (sacrifice offering) ug táhaw (burnt offering) nga atong mabasa sa Karaan nga Tugon.
Ang dakong pagtuo sa Kristohanon mao nga si Hesukristo nagpakamatay aron kita maluwas sa kasal-anan. Siya ang lalátngan (to sacrifice; to suffer for) sa pagtubos kanáto.
Kining maong taghunâ (concept) dinhà na sa tinunohan sa Bohol nga gipangulohan ni Karyapa ug Tamblot. Gitawag kadto nila og “batóg”. Busa ang mga Bol-anon walâ maglisod sa pagkabig sa pagka-Kristohanon ug mao kini ang katarongan ngano nga ang
sumbanan nga banay (model family) sa Bohol mao ang banay nga adunay sakop nga na- Madre or na-Parì.
Balaan Nga Pítlaw
Karong panahona mao ang “Balaan Nga Pítlaw”. Mao kini ang tumbas sa Kinatsilâ nga “Semana Santa” ug Ininglis nga “Holy Week“. Atong tukibon karon ang mga lugpong kabahin niini.
Ania ang mga lugpong (term) o pulong (word) Binisayâ alang sa Baláan Nga Pítlaw. Atong ihatag usab ang Ininglis ug sundan sa Kinatsilâ.
1. Panalangin sa Lukáy/ Bendita Lukáy – Palm Sunday. Ang Kinatsilâ mao ang “Domingo de Ramos (branch)”
2. Baláan nga Tigburukád – Holy Monday. Ang Kinatsilâ mao ang Lunes Santo.
3. Baláan nga Dumasón – Holy Tuesday. Ang Kinatsilâ mao ang Martes Santo.
4. Tiniblas – Dark Wednesday Holy Wednesday. Ang Tiniblas nagagikán sa Kinatsilâ nga “Tiniebla” nga nagkahulogán og kangitngit. Ang Kinatsilâ mao ang Miercoles Santo.
5. Pamúsà – Maunday Thursday Holy Thursday. Ang Kinatsilâ mao ang Jueves Santo.
6. Ulà Pagtubos – Good Friday. Ang Kinatsila mao ang Viernes Santo.
7. Tukáw sa Pagkabánhaw – Black Saturday Holy Saturday. Ang Kinatsilâ mao ang Sabado Santo.
8. Pasko sa Pagkabánhaw – Easter Sunday. Ang Kinatsilâ mao ang Domingo de Gloria. 9. Pitó ka mga Pulong – Seven Last Words – Ang Kinatsilà mao ang Siete Palábras.
10. Gilánsang sa Balábag – Nailed on the Cross Hanged on the Cross. Ang Kinatsilâ mao ang Clavar sobre de la Cruz.
11. Nabánhaw gikan sa mga minatáy – Risen from the dead. Ang Kinatsilâ mao ang Resucitar de la muerto.
12. Hampak – Scourge. To whip and beat.
13. Kataposang Panihapon – Last Supper.
Walay Ininglis
Si Padre Antonio Ubeda nakasulat sa sugilambong (Novel) nga nagulohan og “La Tersa” sa tuig 1852. Mao kini ang labing una nga sugilambong sa tibuok Pilipinas. Iya kining gisulat didto sa Bilar, Bohol.
Aron sa paghulagway sa tumang kasakit ug pag-antos ni Ginoong Hesukristo nigamit siya sa mga pulong “niná” ug “tídlot”. Mga Binisaya kini sa Bohol nga walay tukma nga hubad sa Ininglis. Ang kinadul-an nga hubad mao ang “reopening of old wounds”.
Ang “nina” mao ang samád nga nitang-on na ug nagsugod na pag-alim unya masamad pag-usab. Ang “tidlot” mao ang mga bun-og ug hupong nga modayon pagkasamad tungod sa pagbunal o paglatós. Kun nakasuway o nakasinati na mo sa nina ug tidlot, nasayod kamo kon unsa ka sakit ang samád nga inyong maangkon. Mao kanâ ang sugisaysay (description) nga gigamit ni Padre Ubeda kabahin sa giantos ni Ginoon Hesukristo.