ni: Jes B. Tirol
Himabúyan 2, 2021
Mga Pulong Sinugboanon nga Natálà ni Pigafetta
Pasiuna
Ang tig-uman (chronicler) sa panaw ni Fernando Magallanes nga si Antonio Pigafetta, nakatálà og 160 ka mga pulong Binisaya nga iyang nahubad sa iyang pinulongan nga Italyano. Kining maong mga pulong gihatagan usab og Ininglis nga hubad ni Emma Blair ug James Robertson. Ang sangpotanan mao nga nahibalo kita sa mga pulong Binisaya nga natala 500 katuig na ang milabay.
Daghan niining mga pulonga atò pang gigamit karon ug mao gihapon ang mga kahulogan o ipasabot. Ang uban aduna nay diyutay nga kausaban sa ipasabot ug adunay uban nga walâ na gamita karong panahona.
Ang makapahinuklog kanatò mao ang mga pulong nga abi náto nga wala pa kini sa panahon sa pag-abot ni Magallanes sa 1521.
Atong nahunàhunaán nga walâ kaniadto
Sagad ginaingon nga ang pulong “iro” (dog), gikan kuno sa Kinatsilà nga perro nga nagkahulogan og “dog” sa Ininglis.
Matod pa ni Pigafetta ang cana sa Initalyano, nga dog sa Ininglis, ang hubad kuno sa Binisaya mao ang “aian” ug “ydo”. Sa ato pa, ang pulong “iro” o “idô” dinhi na sa Kabisay-an sa paghidangat ni Magallanes ug walâ kini magagikan sa pulong Kinatsilâ nga perro. Nganì ang laing pulong nga “aian” gigamit pa man karon nga gititik nga “ayam”, nga sa Bohol,”ajam”.
Ang lain nga makapahinuklog nga pulong mao ang “alupalan”. Ang gisulat ni Pigafetta nga Initalyano mao ang “Al mal de Santo Job” o sa Ininglis “The disease of St. Job”. Sa karaan nga mga kapulongnan gisulat kini sa mga Katsilà nga tumbas sa Ininglis nga sakit “syphilis”. Usa kini ka sakit nga makatakod pinaagi sa pagkighilawas sa babaye or lalaki nga aduna niining maong sakit.
Ang alupalan (syphilis) maoy gitawag nga sakit sa mga sakayanon (sailors). Tungod kay diha na kini sa Sugbo sa paghidangat ni Magallanes, nagpasabot kadto nga ang mga Sugboanon o mga Bisaya nakapanaw na sa halayong dapít. Matod pa sa arais sa paraw nga nadakpan ni Legazpi sa tuid 1565, didto na sila gikan sa Tsina, Sayam (Thailand), ug Patan, Indiya.
Ang pagkaaduna nay alupalan sa Sugbo nagmatuod nga dili si Magallanes ang nakakaplag sa Pilipinas. Ang nagdala sa alupalan ang unang nahidangat!
Pulong sa pag-ihap
Si Pigafetta nagtala lamang og napulo (10) ka mga ngalan sa pag-ihap. Bisan pa niini, igo na kining nagmatuod nga ang maong mga pulong mao pa gihapon human molabay ang 500 ka gatos ka tuig.
Si Pigafetta nagtala ginamit ang panitik nga Italyano nga: uzza (usa = one), dua (duha = two), tolo (tulo = three), upat (upat = four), lima (lima = five), onom (unom = six), pitto (pito seven), gualu (walo = eight), ciam (siyam = nine), polo (napulo = ten).
Mga Pulong nga may kalahian
Adunay mga pulong nga lahì ang panitik sa pagtala ni Pigafetta. Daghan ang mga katarongan sa mga kalahian. Mahimo nga walâ masabti si Pigafetta sa iyang mga pangutana. Mahimo usab nga dili masulat ni Pigafetta ginamit ang titik Italyano o Kinatsilà tungod kay walay tumbas nga titik sa Italyano o Kinatsila.
Ang Kinatsilâ walay titik “W” ug titik “K”. Sa Kinatsilâ, ang titik “H” isulat apan dili patingogon. Aron masulat ang tunog sa Binisaya nga “H”, ang isulat mao ang “J”. Busà, kon “J” na nganì ang tunog sa Binisayà, sulaton kini sa Kinatsila “Y” nga dili gayod tukmà. Ang pulong “kilay” gisulat ni Pigafetta nga “chilei” nga daw tukmà sa Kinatsilà o Italyano apan lahî ra gayod kun litokon sa Binisayà.
Si Pigafetta nagasulat sa pulong “beni” alang sa batan-on nga babaye. Karong panahona atò kining gisulat nga “binibini” apan gigamit lang kini sa mga balak. Ang atong gigamit mao ang tumbas nga pulong “dalaga”.
Wala kita mogamit sa “binibini” sa yano nga panagsulti tungod kay dili kita buot nga maalaan nga Tinagalog ang atong gisulti.
Si Pigafetta nagsulat nga “butan” alang sa iron inay sa puthaw. Dili matinò nganong wala motunong ang gitalâ ni Pigafetta kay ang pulong “puthaw” dihâ na man untà niadtong panahona.
Timang (Comment)
Bisan tuod 160 ra ka mga pulong Binisaya ang natálà ni Pigafetta, apan atong hinumdoman nga mao kini ang kinakaraanan nga mga pulong sa Pilipinas nga natala ug napamatuod nga ang Binisaya dihâ na sa walâ pa modangat si Magallanes.
Ugaling lang wala maghatag si Pigafetta og pananglitan giunsa pagsulat ang lumad nga sinulatan.