ni: Jes B. Tirol
Himabúyan 30, 2021
Pamantalaan sa Bohol sa Tuig 1899
Pasiuna
Sa panahon sa kagubot o rebulosyon batok sa mga Katsilà, ang Bohol nakabaton ug kaugalingong Pamunoan Lalawigan. Ang Pamúno Lalawigan mao si Don Bernabe “Nyor Abe” Reyes.
Niadtong panahona dinhà nay pamantalaan sa Bohol nga gihinganlan og “La Oportunidad”. Gimantála kadto sa pinulongan nga Binisaya inubanan sa diyotay nga Kinatsilà.
Ang pagtitik pinasubay pa sa pamaagi sa Kinatsila. Ang Kinatsilâ way titik “W” ug “K”. Ang gigamit mao ang mga titik “U” ug “C”.
Hinaya lang pagbasa aron nimo masabot ang mga nahitabo sa Bohol sa Mayo 16, 1899.
Ang Gula
Suplemento de La Oportunidad
———-000———-
TAGBILRAN 16 DE MAYO DE 1899
MANGA CASAMUCAN
——000—–
Dili na cami mahingadto sa mga casamucan nga nahimo tungod sa mga pagbutyag nga pagtagna niadto nga sa ualay caulao nga nag paca José Rizal (ngalan quini nga canato labing mahal) nagapatauag ug Pareng ug sa catapusan Amoy ug nasosi nga sia mao si Lucio Lampuyao anac matud pa sa usa ca tagalog ug sa usa ca babaye nga moros; dili na cami mahingadto sa mga cagubut nga guihimo niadtong nagpaca Tomas Song nga nasosi nga mao si Melecio Cañeda nga taga Talisay provincia sa Cebu, cun dili anhi na lamang quita sa mga casamucan nga guinahimo sa mga lungsod sa Tubigon ug sa Inabangan nga maoy mga tuburan nga dinha gomican ang mga tapuc-tapuc sa pila ca mga Sugbuanon nga nangabuta ug mga matuod nga tomoto-o sa mga anting- anting nga sugod sa “Jesus Lamuroc” ug natapus sa “Panes Tiorum” ug sa mga hapas o sa mga lana nga guinamutan, tapuc-tapuc nga guicuyugan sa pila ca mga Bol-anon nga bag-o nga nadani sa pagto-o sa anting-anting. Quini pila ca mga Sugbuanon nga gui-ingon namo, sa pagsabut nila nga ang Libertad ug Independencia maoy ma-ayong ocasion sa pagminaldito naga patuyang sa pagpanulisan nga madali ug madugay muabut sa catapusan sa angay nga pagpahamtang; ug quining pila ca mga Bol-anon naga pasagad sa paghimo sa labing dautan nga veaganza contra sa pila ca tao; tungud lamang sa ilang pagbinquil-bingquil.
Sa tungud ni-ining mga butanga, ang Consejo provincial ug ang tibuoc nga Bool dili na lamang tungud sa ilang cagahum, cun dili tungud na lamang sa ilang pagcama-ayo nga lungsuranon, dili macatugot nga ang cahinlo ug himaya sa bandera sa Nacion pagahugauan sa madiotay na lamang, ug nagausa sa paghupot sa mga lalang nga labing mapiot, apan labing matarong sa pagcastigo ni-ining mga tulisan nga maingon ug bahin nga dunot ug ualay capuslanan sa usa.
Sa mga Bol-anon nga sa ualay duha-duha diriot da sila ca-ayo nga hintacdan sa dautan nga pagto-o sa anting-anting, canila cami nagapadulong sa pagsambag nga tamayon nila, tungud cay uala may virtud ang anting-anting ug tungud sa iyang catao-anan nga cahimo, ug biya-an quining pagto-o nga ualay lain patic, cun dili mao quini: Capildihon ug cabungcag.
Ang “Jesus Lamuroc, Milam” (nacasalipod niadto ug caron ug macasalipud ba sa ulahi, sa gutom? Dili, ang tomoto-o sa “Jesus Lamuroc, Milam” naquita niadto, naquita caron ug maquita pa sa ulahi nga gutom ca-ayo hasta nga mingabut, guican sa pagbandoy-bandoy, sa pagsacmit sa can-on sa usa ca pobre nga uala nay sinaligan.
Ang triangulo nga sinulatan, ambut cun mga latin ba, ni-ining mga polong nga niyama- yama ug quinatha-catha: “Davidem de manibus santis, Morteque crudite ita ut liberatis, Domine Deus meus liberame de justicia” ¿Macaloas caha, tungud ni-ining pinolongana nga calandracas, sa tinga nga naga uit-uit? Macahimo caha, cun ang pagtiro halayo ug dili muabut ang bala; ug labi na, cun dumagan ang titirohan, antes sa pagtiro o halayo ca-ayo ang magatiro.
Ang camisolin, uban sa “Panes Tiorum”, sa mga masas ug sa mga hapas, įmacasalipod ba caha sa dolot sa pinuti, terciado ug puñal? Dili himbaloan, cun muaguanta ba caha ang hapin nga panit ug hoja de lata, cay cun dili man ugaling, macadaog ang may anting-anting nga dumadagan matolin maingun sa magagocod cania nga hinay.
Camong mga pobre nga nilimbongan nga nagapacaisog, tungud sa butang nga pagto-o sa alipat-pat nianang anting-anting nga tinocod lamang sa pagcaignorante nga dacu, guinatinguha niño ang usa ca butang nga dili gayud mahimo, nagatucod camo ug mga cota-cota sa hangin, guibiya-an niño ang labing pinalanga nga mga guinicahan, mga asawa ug mga anac, ug nagpasagad camo sa paglayao-layao, sa catapul ug sa catapusan sa cahugauan sa mga vicio hasta sa pagdangat, maingun nga dadangaton niño madugay ug madali, ang lugos nga camatayon, macau-ulao ug uala nay handumanan cun dili cadtung dautan nga mga paghisgot. Bumalic camo sa iñong mga da-an ug nabatasan nga buluhaton nga iñong guibiya-an, ug sa maingun ni-ini mabaui niño ang iñong guipilde, ug cuyog ang cacugui, canunay ug catarong mahimuyo camo sa calinao ug magapulos sa pagtahud, pag-amoma ug sa ngatanan nga mga ca-ayohan, sa luyo sa usa cacaraghanan nga mabuot ug matarong nga, mientras dili camo manag-usab nianang iñong pagpangibuhi nga layao-layao ug dulumtanan, nagayubit caniño ug guipacauala camoy laquip sa caubanan.
Omoyon camo canamo nga camo caron nanagpuyo hangul uyamut ug dili mahaluna hasta aburrido na, tungud sa anting-anting nga maoy nacapaestar caniño sa tun-og ca ualay catolog, nacapaloroy-loroy caniño, nacapahimo caniño sa mga buhat nga tinulisan, ug nacapadumot caniño sa tibo-oc nga cataohan, quini ngatanan sa una niño nga pagpangibuhi, bisan pobre apan dunganan, uala niño mahuna-huna, bisan sa damgo lamang.
Sa tingub nga sulti; magpuyo camo sa minatarong; dili magdaut sa bisan can-cansa; ug ihatag sa tagsa-tagsa ang iya. Mao quini ang mga ma-alam nga solondon sa catarungan nga nagasa- ad caniño ug calinao sa conciencia, pagdaet, causuag ug ma-ayong pagpuyo.