ni: Jes B. Tirol
Kabay 20, 2021
Mga Pulong Mahitungod sa Humay
(Words That Pertain to Rice)
Pasiuna
Ang humay maoy labing mahinungdanon nga kalan-on sa mga Pilipinhon ug sa mga Bol-ánon.
Bisan pa sa iyang pagkamahinungdanon, ang mga batan-on nga Bol-anon nagkaawop na ang kasibot sa pagtanom sa humay. Ang labing dakong katarongan sa maong kahimtang mao ang pagpasibaya sa atong kabangkaagan (education) kabahin sa pagpang-uma sa humay.
Tungod sa pagpanudlo ginamit lamang ang Ininglis, napasagdan ang kaalam ug kasayoran sa pagpamasak. Nahitabô kini tungod kay ang atong mga basahon nagtamod man sa kaalam sa mga Amerikano ginamit ang Ininglis. Ang Amerikano man gud walay kasayoran sa pagpamasak tungod kay dili man nila mahinungdanon nga pagkaon, ang humay.
Atong tukibon karon ang mga pulong nga may kalabotan sa humay sa panghinaot nga masayod ang mga batan-on sa humay ug ang iyang kagamitan.
Atong unahon pagsulat ang Ininglis tungod kay mao man kini karon ang nasayran sa mga batan-on ug aton isunod ang Binisaya nga maoy angay nilang masayran.
Mga Pulong
1. rice1 (glutinous rice) – pilit
2. rice2 (milled grain) – bugás, bugás humáy
3. rice3 (new harvested rice) – singbo, bag-ong áni
4. rice4 (over exposed to humidity) – bahay
5. rice5 (palay, with husk) – humáy
6. rice6 (purple rice) – tapól
7. rice7 (unhusked rice grain) – tipasi
8. rice and corn mix1 (cooked for food)-kalimbúgas, sibákong, sinampangkong, sambáhog,
9. rice and corn mix2 (with sweet potato)-bálhag, sandúloy. Syn. lamód
10. rice cake1 (crushed and boiled) – púto
11. rice cake2 (crushed and use yeast) – bibingka, bingka
12. rice cake3 (kind of unleaven rice cake) – tikoy
13. rice field1 (depending on rainful and not on irrigation) – sawód
14. rice field2 (dry land rice field) – tágod
15. rice field3 (rice plantation) -kahumayán, humayán. Syn, basák, basakán, kabasakan
16. rice field4 (the field with rice plants growing) – basák, kabasakán
17. rice flake (not yet matured rice grain that is roasted and pounded flat) – pilipig
18. rice flour1 (flour from rice grains) – tumping, harína (Sp.)
19. rice flour2 (mixed with sugar) – himúgó
20. rice fruit (without grain inside) – yapi
21. rice fruit bunch (the stalk bearing the fruits) – uháy
22. rice grain1 (grain of rice) – lugás humáy,
23. rice grain2 (not fully developed) – ulun-úlon, piyasót
24. rice grain3 (selected for eating) – ahaw
25. rice grain4 (selected for planting) – binhi, binhión
26. rice hull (husk) – umbák
27. rice paddies – kabasakán, mga basák. Syn. kahumayan
28. rice paddy – basák. Syn. lúwang
29. rice paper (paper made from rice straw) – buyang-humáy
30. rice pudding (kind of condiment) – malágkit , biko
31. rice stalk – uháy
32. rice straw – uhot, dagámi
33. rice wine — pangási. Syn. dúlpà
Mga Humay sa Kaniadto
Matod pa ni Gobernador-Politico Adolfo Martin de Baños sa iyang sinulat kabahin sa Bohol sa tuig 1890, diyotay ra sa mga Bol-anon ang adunay kabasakan. Ang kabasakan nag-agad lang sa ulan o “sawod” ug nihit kaayo ang adunay patubig (irrigation). Ang mahinungdanon nga kalan-on sa mga Bol-anon kaniadto mao ang ubi.
Bisan pa niadtong maong kahimtang dinha nay daghang matang sa humay nga gipananom sa kaumahan.
Ang labing kinaham nga matang sa humay mao ang gihinganlan og “mimis”. Dagko ang iyang lugas (manga 1 ka sentimetro), pution ang bulok, humot, ug lami kaayo kan-on. Mao man ngani nga adunay sumbingay kabahin sa Bol-anon nga gipangutana kon unsa ang iyang sud-an. Nitubag ang Bol-anon, “suwaan bay mimis? = you don’t need viand with mimis rice”.
Daghan ang mga lamian nga humay kaniadto, apan ang nakalisod mao nga nahisakop sila sa giingon nga ‘laayon” nga humay. Mokabat og walo (8) ngadto sa napulo (10) ka bulan usa ka makaani sa humay. Gitawag kini karon og fancy rice.
Sa paghuman sa ika-2 gubat sa kalibutan hangtod sa 1970, ang kinaham nga humay dinhi sa Bohol mao ang “Lubang”. Adunay gitawag ug “Lubang pula” ug “Lubang puti”. Maani kini sa upat (4) ngadto sa lima (5) ka bulan ug walâ kaayo magkinahanglan og daghang tubig.
Ang lubang pula maoy kinaham sa mga mag-uuma (farmers) ug mga mamumuo (laborer) tungod sa giingon nga “bug-at kini ug busog”. Ang gipasabot mao nga dugay ka gutomon bisan og nagkadunsingot ka sa imong gibuhat.
Sa panahon ni Pangulo Ferdinand Marcos, namugnà ang gitawag og Miracle Rice. Dalî ra kini maani; sulod lang sa 45 ka mga adlaw. Daghan ang abot sa basak. Ang nakaapan mao nga dili kini bug-at og busog, ug ang basak nagkinahanglan ug daghang tubig. Ang IRRI (International Rice Research Institute) nga nahimutang sa lalawigan sa Los Baños nagsigi ug basanbasan (experiment) unsaon pagpalambo sa Miracle Rice kun IR-8. Karong panahona ang sagad nga gigamit sa Bohol mao na ang IRR-44. Dali ra kini maani apan dili gayod sama kabug-aton ang busog sa lubang nga humay.