ni: Jes B. Tirol

Hidapdapón 11, 2021

Mina, Bulawan, ug Batumahál

Pasiuna

 Sa tuig 1597, si Padre Juan de Torres nagsulat nga niádto siya sa dapit nga gihinganlan og “Minas de Talibon” nga gidumálà sa usa ka Katsilà. Dili natò matind diin gikan kadtong maong Katsilà kay walâ man maghisgot si Padre Torres diin gikan ang maong Katsilà. 

Tungod sa sinulat ni Padre Torres nasayod kita nga dugay na kaayo ang mina sa bulawan nga anaa karon sa kabukiran sa Trinidad, Bohol nga sakop kaniadto sa lungsod sa Talibon. Si Padre Gutierrez, usa ka karaang Pari sa Jagna nagsulat usab kabahin sa iyang gitawag og Las Minas de Jagna apan karong panahona walâ nay nakatuod diin o hain ang nahimutangan sa maong mina sa bulawan. 

Ang pagmina sa mga bulawan ginahimo na sa panahon nga walâ pa modangat and mga Katsila dinhin sa Bohol. 

Bisan tuod daghang matang sa batumahal (gemstone) nga makaplagan dinhi sa Bohol sama sa áki (cornelian stone), bulágnob (agate), pilak (silver), tagól (lin), tumbagà (copper) ug uban pa, ang pagmina ra sa bulawan ang atong nasayran nga ginahimo dinhi sa Bohol sa karaan nga panahon. Tungod niini aduna na kitay karaan nga mga pulong mahitungod sa pagmina o pagkali sa bulawan. 

Atong tukibon karon ang mga pulong nga adunay kalabotan sa pagkali o pagmina. 

Mga Pulong 

1. assay (to examine ores) – sánghil 

2. carat (unit of weight of gems) – kilátes (Sp.) 

3. gem; gemstone (precious stone) – batumahál, palánggi 

4. gold dust-himuláwan 

5. gold grain – bungangbúyo 

6. gold1 (kind of metal)-bulawan, buwawan. 

7. gold2 (of low quality) – huli 

8. gold3 (pure gold) – hinmay, wagás 

9. lead (metal) – tinggà, plumo (Sp.) 

10. mine1 (gold mine) – kalián 

11. mine2 (place for excavating minerals) – kalián, lúkhan, mina (Sp.) Syn. lutúpan 

12. mine3 (silver mine) – lutúpan 

13. nugget (lump of gold in natural state) – bungangbúyò. Syn. bántok, bantód 

14. ore (substance that contains metal) – wág-as. Syn. agubángà 

15. pan (for gold panning) – tátso (Sp.) 

16. pay dirt (soil with metal ore) – margaha 

17. pearl (a gem from mother-of-pearl) – mutya, perlas (Sp.) 

18. placer (alluvial deposits with minerals) – kalian 

19. pyrite (fool’s gold) – bulawan-tubig 

20. small grain of gold – dawadawa 

21. silver (the metal) – pilak, pláta (Sp.)