ni: Jes B. Tirol
Hidapdapón 11, 2021
Mina, Bulawan, ug Batumahál
Pasiuna
Sa tuig 1597, si Padre Juan de Torres nagsulat nga niádto siya sa dapit nga gihinganlan og “Minas de Talibon” nga gidumálà sa usa ka Katsilà. Dili natò matind diin gikan kadtong maong Katsilà kay walâ man maghisgot si Padre Torres diin gikan ang maong Katsilà.
Tungod sa sinulat ni Padre Torres nasayod kita nga dugay na kaayo ang mina sa bulawan nga anaa karon sa kabukiran sa Trinidad, Bohol nga sakop kaniadto sa lungsod sa Talibon. Si Padre Gutierrez, usa ka karaang Pari sa Jagna nagsulat usab kabahin sa iyang gitawag og Las Minas de Jagna apan karong panahona walâ nay nakatuod diin o hain ang nahimutangan sa maong mina sa bulawan.
Ang pagmina sa mga bulawan ginahimo na sa panahon nga walâ pa modangat and mga Katsila dinhin sa Bohol.
Bisan tuod daghang matang sa batumahal (gemstone) nga makaplagan dinhi sa Bohol sama sa áki (cornelian stone), bulágnob (agate), pilak (silver), tagól (lin), tumbagà (copper) ug uban pa, ang pagmina ra sa bulawan ang atong nasayran nga ginahimo dinhi sa Bohol sa karaan nga panahon. Tungod niini aduna na kitay karaan nga mga pulong mahitungod sa pagmina o pagkali sa bulawan.
Atong tukibon karon ang mga pulong nga adunay kalabotan sa pagkali o pagmina.
Mga Pulong
1. assay (to examine ores) – sánghil
2. carat (unit of weight of gems) – kilátes (Sp.)
3. gem; gemstone (precious stone) – batumahál, palánggi
4. gold dust-himuláwan
5. gold grain – bungangbúyo
6. gold1 (kind of metal)-bulawan, buwawan.
7. gold2 (of low quality) – huli
8. gold3 (pure gold) – hinmay, wagás
9. lead (metal) – tinggà, plumo (Sp.)
10. mine1 (gold mine) – kalián
11. mine2 (place for excavating minerals) – kalián, lúkhan, mina (Sp.) Syn. lutúpan
12. mine3 (silver mine) – lutúpan
13. nugget (lump of gold in natural state) – bungangbúyò. Syn. bántok, bantód
14. ore (substance that contains metal) – wág-as. Syn. agubángà
15. pan (for gold panning) – tátso (Sp.)
16. pay dirt (soil with metal ore) – margaha
17. pearl (a gem from mother-of-pearl) – mutya, perlas (Sp.)
18. placer (alluvial deposits with minerals) – kalian
19. pyrite (fool’s gold) – bulawan-tubig
20. small grain of gold – dawadawa
21. silver (the metal) – pilak, pláta (Sp.)