ni: Jes B. Tirol
Lubadlúbad 1, 2021
Atong Dalubása ug Dating nga Lugpóng
(Our Calque and False Friend Terms)
Pasiuna
Sa pagbiya sa mga Katsilà dinhi sa Pilipinas sa tuig 1898, ang pinulongan nga Sinugboanón Binisayâ tumbas na sa pinulongan nga Kinatsila. Nahidangat kadtong maong kahimtang tungod kay ang mga Katsilà walâ manudlo sa ilang pinulongan.
Ang mga Katsilang Parì maoy nagtuon sa nagkalainlain nga lumad nga pinulongan. Apan dinhay mga hamiling Pilipinhon nga nakakat-on sa Kinatsilâ pinaagi sa pagsuhol og linain nga magtutudlo. Kining maong mga hamiling Pilipinhon maoy mga tawo nga nakakab-ot sa mga silid (academic courses) nga gipanudlo sa mga balay-kaalam (colleges) sa mga Katsilà.
Apan dinhà poy mga lumad nga Pilipinhon nga nagtuon sa ilang kaugalingon nga pinulongan ug nanudlo sa ilang lumad nga pinulongan.
Dinhi sa Bohol, ang mga Heswitas nagtukod sa gitawag og “Colegio de Loboc” dinhà sa Loboc, Bohol. Milambo ang maong tulunghaan sa mga tuig 1602 hangtod sa 1768. Ang pinulongan nga gigamit sa pagtudlo mao ang Sinugboanon Binisaya ug Kinatsilà.
Pagbanos na sa mga Amerikano ang Kinatsilâ na wagtang ug ang Sinugboanon na pasagdan tungod kay Ininglis ra man ang gipagamit sa tulunghaan.
Hangtod karon, kapin na sa usa kagatos ka tuig ang milabay, Ininglis gihapon ang gigamit sa atong mga tulunghaan. Nagkaawop na ang atong mga lumad nga pinulongan.
Ang nakapugong sa walâ mahingpit ang pagkawala sa mga lumad nga pinulongan mao ang Simbahan ug ang tinuohan. Ang mga Amerikano mitahod sa pagkabulag sa panggobiyerno ug ang simbahan. Ang Simbahan naggamit sa mga lumad nga pinulongan.
Apan sa ngadto-ngadto nga lakat sa panahon, gilupig gayod ang mga lumad nga pinulongan. Ug hangtod karon nagkaawop na ang mga lumad nga pinulongan.
Dalubása
Ang dalubása mao ang giingon sa Ininglis nga “calque”. Mao kini ang paghubad sa mga pulong sa usa ka sinultihan ngadto sa laing sinultihan nga mao lang gihapon ang ipasabot. Pananglit ang Ininglis nga “Pedro is a good boy” atong hubaron nga “Si Pedro usa ka buotan nga bátà” ug ang atong ipasabot nga kahulogan susama ra gihapon.
Sa ngadto-ngadto nga lakat sa panahon nalimtan na ang atong lumad nga pulong ug ang gibuhat mao ang pagsagop sa Ininglis nga mga pulong nga giusab lang ang pagtitik. Mao kini ang gibuhat sa atong ginaingong nga “Filipino”.
Ang mga sakop sa kapunongan sa LUDABI ug sa AKADEMIYANG BISAYA wala mouyon sa maong paagi. Gawas nga walâ kini magtahod sa atong pinulongan pinaagi sa pagtapol sa pagtuon sa atong mga pulong, kining maong paagi makagubâ usab sa pinulongan nga Ininglis nga maoy atong gihimong kahimanan sa mga habog nga kaalam.
Pananglit ang Ininglis nga pulong nga “time” atong gamiton sa Bisaya sa atong pulong “panahon”. Apan atò man nga gamiton ang “time” sa Binisaya nga pamaagi sama sa “na- timingan”, “naka-timing”, “time-pa” ug uban pang mga pamaagi.
Inigtuon na sa bata sa tinuod Ininglis, makatuo siya nga ang “time pa” maoy Ininglis inay sa “wait a minute“.
Dating
Ang dating mao ang giingon sa Ininglis nga “False friends”. Mga sulti o panultihon kini sa usa ka pinulongan nga gihubad sa laing pinulongan apan nausab ang kahulogan.
Pananglitan ang pulong “tahor” sa Kinatsilâ nagkahulogan kini og tawo nga sugarol. Sa atong Binisaya ang tawo nga “tahor” usa ka tawo nga tinahod ug ambongan ang mga sapót. Ang Ininglis nga pulong mao ang “pandemic”, ang Kinatsilâ nga pulong mao ang “pademico” apan ang atong gigamit nga dating (false friend) mao ang “pandemya” inay atong sundogon ang “pandemiko” sa Kinatsilâ. Ang lumad nga Binisayâ mao ang “lákad nga dámat”, apan walâ nay mogamit sa atong túkmà nga pulong. Ngano man kahâ? Walâ nay mogamit kay kinaraan (archaic) kuno. Apan daghan pa man lagi ang mogamit sa mga kinaraang pulong “baláy”, “sala”, “bato”, “yúta”, ubp. Ang tinuod nga katarongan mao nga maulaw na sila mogamit sa mga pulong dili gikan sa Ininglis. Sagmak (colonial mentality) na ang singgil (wiring) sa utok sa mga gibangkaag (educate) sa atong mga tulunghaan nga sinundog sa Amerikano.
Pukasa-19
Ang lakad nga dámat karon gihinganlan og COVID-19. Gikan kini sa mga pulong Ininglis nga Corona + Virus + Disease + 2019 = COVID-19. Atò kining mahubad sa Binisaya sa PUrong (corona) + KAmandag (virus) + SAkit (disease) +2019 = PUKASA-19.
Ania ang mga Binisayâ nga mga tumbas-pulong nga kanunay lang ninyong nadungog sa Ininglis.
1. Co-morbidity = laing sakit
2. Delta = sabáng
3. Delta virus = sabáng kamandag
4. Disinfect = hákas
5. Face mask = hijaw
6. Face shield = lingód-nawong
7. Inject = túpok
8. Lockdown = bilanggutánan
9. Negative = dihág
10. Positive = dayag
11. Strict = higpit
12. Test (laboratory test) – halîhalî
13. Vaccine = sumpa-takòd
14. Variant = ilinihin