ni: Jes B. Tirol
Lubadlúbad 22, 2021
Tabudlóng: Ang Karaan nga Pag-así sa Lintunganay nga Pagkaon
(Tabudlóng: The Old Method of Preserving Staple Food)
Pasiuna
Panahon sa tingkaon sa pamahaw, paniudto, ug panihapon, ang mga Bol-anon mokaon gayod sa lintunganay nga pagkaon (staple food) ug bugtian sa sud-an. Sagad ang atong lintunganay nga pagkaon mao ang bugas humay apan aduna usab ing mokaon sa mais, ubi, kamoti, gabi, ug kuló o kamánsi. Alang sa atong sud-an, mokaon kita sa utan, isdà, kinhason, ug mga unod sa mananap.
Karong panahona aduna na kitay daghang pamaagi sa pag-ási (preserve) sa atong sud-an aron dili kini sila mapan-os. Aduna kitay adobo, bulad o buwad, ginamos, tinap-anan, ug kusahos. Apan walâ na kitay pamaagi sa pag-ási sa atong lintunganay nga pagkaon. Panahon sa tingkaon, kinahanglan gayod nga maglutò kita ug bag-og makaon.
Ang mga linung-ag nga bugas humay, mais, kamoti, gabi, ug uban pa, dili gayod magdugay. Ang kina dugayan nga lungtaron mao lamang ang usa kaadlaw.
Ang pangutana mao, giunsa man diay kaniadto sa atong mga katigulangan ang pagpanaw sa dagat nga molungtad sa dugay nga mga adlaw? Makahunahuna kita nga maglung-ag sila sa matag panahon sa tingkaon. Apan kun atong tukibon, unsa man diay kadaghanon ang bugas nga ilang dad-on ug ang mga kahoy nga isugnod sa paglung-ag? Asa man silang dapita sa sakayan nga makalung-ag sila nga dili mahasol sa balod sa dagat?
Karaan nga mga Pulong
Sa kapunlongnan nga sinulat ni Padre Juan Felix de la Encarnacion sa tuig 1852, adunay napatik nga mga pulong nga arang makatubag sa atong pangutana.
Adunay pulong nga “Tabudlón” ug “Tabudlong”. Ang “tabudlón” gisugisayod nga matang sa matam-is o karmilitos nga hinimo gikan sa ginaling nga lugas mais. Ang “tabudlóng” gisugisayod nga bugas humay nga gigaling ug giputos sa dahon, labi na sa dahon sa saging, ug giganggang hangtod mauga ug mokupós tungod kay walâ nay tubig. Mao kadto ang karaan nga paagi aron dili madunot ug mapan-os ang linung-ag nga bugas humay.
Ang tabudlong molungtad hangtod sa unom kabulan o usa katuig. Kun buot ka mokaon, mokandos o mohiwa lang ka ug katunga sa tudlo nga “tabudlóng”, imong ihumol sa tubig sulod sa pajâ ug mobukád ang tabudlong nga makapuno sa húngot.
Ang tabudlong, bugtian sa ginamos o buwad, mahimo na nimong kan-on nga walay kinahanglan maglun-ag.
Buså tungod sa tabudlóng, dili na kinahanglan magdala pa ka ug kahoy nga isugnod sa imong pagpanaw sa dagat.
Karaan nga kahimtang
Kaniadtong panahon nga wala pa modangat ang mga Amerikano, ang mga Bol-anon ug ang mga Moros sa Jolo, magbanos-banos lang sila pagtakas. Panahon sa tinghabagat, sa mga bulan sa Hidapdapon (July) hangtod sa Panglot nga Diyotay (November) ang mga Moros sa Jolo motakas o mosulong dinhi sa Bohol ug mangayaw (pirate raid). Sa panahon sa ting-amihan, sa mga bulan sa Ulalong (January) hangtod sa Himabuyan (May) ang mga Bol-anon mobalos og takas didto sa Jolo ug mangayáw ug mamihag ug mga Moros. Sa ngadto-ngadto sa kadugay sa panahon, ang sinultihan sa taga-Bohol ug ang Tausug nahimong susama nga pinulongan. Niadtong mga panahona, kinahanglan gayod ang tabudlong aron ang Bol-anon makapanaw sa layong dapit.
Nabalhin ang Kahulogan
Sa panahon sa mga Amerikano, naundang ang pagbayloày kanunay sa pagpangayaw sa mga Moros ug Bol-anon. Nahanaw na pud ang atong kinaadman sa pagbuhat sa tabudlóng tungod kay wala na may gamit.
Apan ang tabudlón, ang matam-is o karmilitos, nagpadayon pa gihapon nga gibuhat ug gikaon. Apan kay ang pagbuhat na man lang sa matam-is ang nahabilin, ang mga pulong nga “tabudlón” ug “tabudlóng” nausa na ang kahulogan.
Sa kapulongnan nga sinulat ni John Wolff (1972), nahisulat ang mga pulong “tabudlón” ug “tabudlóng” ug ang kahulogan mao ang matam-is nga kan-onon. Nakalimtan na ang “tabudlóng” nga mao ang pagganggang sa linung-ang humay.
Ug ang mga bag-o nga kapulongnan nagdala na lamang sa kahulogan sa matam-is nga kan- onon, Nakalimot na kita nga ang pag-ási karon sa mga kan-onon nga giingon og “dehaydrated food” atò na kanang gibuhat manga 200 ka gatos na katuig ang milabay.