ni: Jes B. Tirol
Bagyubágyo 3, 2021
Mga Balak Binsayâ Ug Ang Nagkaáwop Na Nga Matang
(Bisayan Poems And The Types That Are Fading)
Pasiuna
Susama sa Ininglis, ang Binisayâ nga pinulongan aduna nay daghang matang sa mga balak. Ang ubang matang sa mga balak mugnà lamang gayod sa mga Bisaya. Ang uban nagsuon sa pamaagi sa Kinatsilâ. Apan karong panahona ang Binisayâ nga mga balak niawat na sa pamaagi sa Ininglis tungod kay mao man kini ang gitun-an sa atong mga tulunghaan ug walâ kita magtuon sa atoang Binisayang pamaagi.
Atong tukibon ang mga balák sa Binisayâ nga nagkaáwop na ug sa ulahing dapit sa atong lindog atong itála ang matang sa atong mga balak.
Sílay
Ang pamaagi sa balak nga silay ug ambahan-sílay maoy matang sa balak nga wala kaayo mamatikdi sa atong mga magbabalak tungod kay mahimo lamang kini ginamit ang atong pamaagi sa pagbuhat og kapahayag. Dili kini mahimo sa Kinatsilâ ug sa Ininglis.
Ang silay gilangkob sa duruha (2) ka mga kapahayag nga adunay unom (6) ngadto sa walo (😎 ka mga litpong (syllable). Ang ika-2 nga tudling susama ra ang mga pulong sa unang tudling apan gibali ang paghan-ay sa mga pulong.
Pananglit, “Matahom nga bulan/ Bulan nga matahom”. Ang “Matahom nga bulan” adunay unom (6) ka litpong (syllables). Ang hubad sa Ininglis mao ang “Beautiful the moon/Moon the beautiful”. Ang Ininglis dili matarong matod pa sa latid (rule) sa Ininglis tungod kay walâ may punglihok (verb) sa kapahayag.
Kun ang mga sílay matapok nimo sa usa ka lak-ab (stanza) nga adunay kahulogan o pagtulun-an, mao kana ang gitawag og “ambahan-sílay”.
Pananglitan sa ambahan-sílay:
Maanyag nga dalaga
Dalaga nga maanyag
Hiyas nga madanihon
Madaníhon nga hiyas
Kináham sangatanan
Sangatanan kináham.
Kun ang mga Hapones adunay ilang kaugalingong balak nga “Haiku” nganong dili man nátò hingpiton ang “ambahan-sílay” nga mahimo lamang sa atong pinulongan?
Sabi
Ang “Sabi” mao ang paglitok sa Binisayâ nga pulong unyà imong hubaron sa lain nga pinulongan. Ang mga mag-aawit nga si Yoyoy Villame ug si Max Surban daghan pa og mga binuhat nga sabi apan wala na silâ mahibalo nga ang ngalan mao diay ang sabi.
Pananglit: One day – Usa ka adlaw/ I saw – Nakita ko/ The bird was flying Ang langgam naglupadlupad.”
Garay
Karong panahona ang pulong “Garay” gigamit lamang nga tumbas sa Ininglis “Verse”. Ang kapulongnan ni Padre Juan Felix (dela Encarnacion) ang pulong garay adunay daghan nga kahulogan. Ang usa niini mao nga ang balak, sanglitanan, o panultihon adunay dayag nga kahulogan ug adunay tinaguan nga kahulogan.
Sa balaod nga dala sa mga Amerikano ilang giingon nga ang salaod (crime) anhâ ra gayod sa imong buhát. Dili ka mabilanggo tungod sa imong tuyo (intention) o imong mítna (idea).
Gunad sa manga tuig 1920 ug sa susamang panahon, daghan na ang mga Bisaya nga tinudloan sa mga Amerikano nga nakasabot na sa balaod sa mga Amerikano.
Busà, sugod sa manga tuig 1920 hangtod sa tuig 1946, daghan kaayo ang gisulat ug napatik nga mga garay nga duruhay kahulogan, ang dayag ug ang nagpahipi.
Hangtod karon diyotay lamang ang nasayod nga ang awit-banikanhon (folksong) nga “Pinggan Pinggan Pino” usa ka garay. Adunay dayag (manifest) nga kahulogan ug nagpahipî (hidden) nga kahulogan.
“Pinggan, pinggan pino/ Ihatag ko kini kanimo/ Mabuak kinig mabasag Kang Nanay kining hinatag”. Nagpahipî nga kahulogan: Pinggan Pino mao ang kaputli sa dalaga. Iyang ipabuak ug ipabasag kay sugò sa iyang Nanay.
Gikan sa 1946 hangtod karon nausab na ang paggamit sa garay kay walâ na man ang mga Amerikano nga maoy gikantalitáhan.
Mga Matang sa Balak
1. poem1 (composition in verses) – bálak
2. poem2 (couplet) — ambahan
3. poem3 (elegy, dirge) – hubát, masulób-ong bálak
4. poem4 (enigmatic poem) – dúplo
5. poem5 (epic poem) – kándo, bayanihong bálak
6. poem6 (idyl) – banikánhong bálak
7. poem7 (long narrative poem) – kurido (Sp.), sugilawat. Syn. kompóso
8. poem8 (ode) – bayók, óda (Sp.)
9. poem9 (of five lines) – lima-lima
10. poem10 (religious poem praisimg the saints) –gúso
11. poem11 (rhymed verses of two lines per stanza) – ambahan. Syn. lándo
12. poem12 (two lines of verses of 6 or 8 syllables, the second line is the reverse of the first) – Silay
13. poem13 (whole poem made with the use of the silay method) – ambáhan-silay
14. poem14 (with hidden meaning aside from the manifested meaning of the words) – gáray
15. poem15 , interpretative (someone recites and another will translate) – sábi