Ni: Jes B. Tirol
Daghangkahoy 27, 2022
Mga Mahinungdánong Panagsángkà Sa Bohol, Pilipinas
(Important Battles in Bohol, Philippines)
Unang Bahin (Part 1): Gingharian sa Bo-ol
Pasiuna
Sa panahon nga naglaraw pa unsaon pagpahigayon sa pagbangkaag (educate) ginamit ang Inahanong Pinulongan, ang kapunongan sa LUDABI (Lubas sa Dagang Bisaya) nisugyot sa Alintagá sa Kabangkaagan (Dept. of Education) sa Ika-7 Bungto (Region 7) nga ang gamiton mao gayod ang minatarong (proper) ug inutók (intellectualized) nga Binisaya.
Subo nga handomon nga ang Ika-7 Bungto sa Kabangkaagan nipili nga ang gamiton nga pinulongan mao ang inatô (colloquial; informal) nga Sinugboanon. Gikan pa sa pagpangandam sa tuig 2007 ug hangtod karon, ang mga alabay (pupils) nakabaton na og kiwág ug bakikaw nga Binisaya. Kini tungod kay ang gitudlo ug gigamit nga batadilà (grammar) mao man ang Ininglis.
Busà karon, aron sa pagtabang sa pagtul-id sa Binisayâ sa mga alabay, magsulat kita og mga basahon nga naggamit sa matárong nga batadílà ug adunay kasayoran ug pagtulon-an nga makat-onan sa mga tinun-an.
Kining atong lindog magtukî sa kasaysayan sa atong lalawigan sa Bohol, apan kabahin lamang sa mga gubat ug panagsangkà nga nakabuyô (influence) sa atong kasaysayan.
Gingharian sa Bo-ol
Sa tuig 1521 si Antonio Pigafetta nga maoy tagsulat sa kasaysayan sa panaw ni Heneral Fernando Magallanes nagbuhat og kárta (map) diin iyang gihulagway ang púlò sa Bohol o Bo-ol. Iyang gisulat ang ngalan sa hari nga si Raha Cibanhanni. Wala nay laing kasayoran tungod kay ang lútsa (galleon) nga gisakyan ni Pigafetta walâ man modúnggo sa Bohol. Igò lang sila nga namaybay.
Matod pa sa nasandan (traditional) nga sugilanon sa mga Eskaya sa Bohol, dinhay midangat sa Bohol sa tuig 1272 nga mga tawo nga gihinganlan og mga Dapitan. Ang ilang pangulo mao si Sirol Pangaw. Nanimuyô (settle) sila sa siít (strait) sa Tagbilaran, talimutngà sa mga baybayon sa Dawis ug Mansâsâ.
Sa ngadto-ngadto midakô ang bintód (settlement) ug nahimong gingharian. Ang gingharían gihinganlan og Gingharian sa Bo-ol kun ipasikad sa dapit o dili ba hinuon Gingharian sa Dapitan kun ipasíkad sa mga tawo nga namuyo sa siit.
Ang nakaángin
Sa tuig 1563 ang nangulo sa Gingharian sa Bo-ol mao na ang managsuon nga si Way Lisang Makabungkag nga gihinganlan usab og Dailisan; Ang iyang igsuon mao si Manangkil Way Tupong ug gihinganlan usab og Pagbuaya.
Ang tinugyanan o embahador sa Ternate, Indonesiya nakahimo og dakong salaod (crime) tungod kay iyang gikamang ug gipanamastamasan ang usa sa mga asawa ni Dailisan.
Aron sa pagsilot sa maong salaod, ang tinugyanan sa Ternate giputlan sa ilong ug gipahongan (remove the ears). Gilayon gipapaúli siya sa Ternate. Hilabihang sukó-a sa hari sa Ternate sa pagkakitâ niya nga walâ nay ilong ug mga dalunggan ang iyang tinugyanan. Nangánti ang hari sa Temate nga manimalós siya.
Pag-asdang sa mga Taga-Ternate
Ang mga taga-Ternate, inabagan sa mga Portugis mipanaw paingon sa Gingharian sa Bo- ol lulan sa walo (8) ka mga pangkò.
Aron dili magduda ang mga Bol-anon, walâ magdungan og abot ang mga pangkò. Milungtad ang panahon og unom ngadto sa waló ka bulan.
Sa dihang nakuha na sa mga Ternate ug Portugis ang pagsalig sa mga Bol-anon, sa kalit lamang miasdang ang mga malipoton. Dalî rang nabuntog ang mga Bol-anon tungod kay aduna nay mga pusil ang mga Portugis.
Gibanâbána nga ang napatay nga mga Bo-olanon mokabat sa tulo ngadto sa upat kagatos apil na si Pangulo Dailisan. Ang mga nadágit mokabat mokabat og mga unom ka gatos.
Si Pangulo Pagbuaya, uban ang iyang daghang ginsakopan milayas ngadto sa dapit nga gihinganlan karon og Dapitan City nga anaa mahimutang sa amihanang dapit sa lalawigan sa Zamboanga del Norte.
Gibanàbánà nga mokabot sa 20,000 ka libo ang mikuyog ni Pagbuaya sa iyang paglayas, apil na ang daghanang mga tawo ng tiwag kaniadto og “Lutaw” nga mao karon ang gitawag og Badjao
Nahánaw ang Gingharian sa Bo-ol
Tungod sa pagkaparot ni Dailisan ug Pagbuaya sa ilang pagsángkà batok sa mga taga- Ternate ug ma Portugis, nahanaw ang gingharian sa Bo-ol.
Apan bisan pa niana, dinhà pay daghang mga Bol-anon nga nagpabilin sa Bohol. Si Sikatuna, bisan pa nga nasamdan siya sa maong panagsangka, wala siya molayas. Si Sigala usab, nga kadugo ni Sikatuna nga didto magpuyô sa lungsod sa Loboc, walâ usab molayas.