Ni: Jes B. Tirol
Daghangbulan 20, 2022
Mga Mahinungdánong Panagsángkà Sa Bohol, Pilipinas
(Important Battles in Bohol, Philippines)
Bahin Ika-4 (Part 4): Sinugdan sa Pag-álsa ni Dagohoy
Pasiuna
Ang pag-alsa ni Dagohoy batok sa mga Katsilà nagsugod sa Hidapdapon 4, 1744 (July 4, 1744) ug natapos sa Lubadlubad 31, 1829 (August 31, 1829).
Ang iyang ngalan sa Binisayâ mao si Dagohoy nga kinuhà sa mga pulong DAGOn + huyúHOY = DAGOHOY (talisman from the breeze). Nabunyagan siya sa mga Katsila sa ngalan “Francisco Sendrijas”. Sa atong kasaysayan atò siyang nailhan sa ngalan “Francisco Dagohoy”.
Búwal sa Talibon
Sa tuig 1744, si Francisco “Dagohoy” Sendrijas usa na ka Cabeza de Barangay sa usa ka hut-ong sa katawhan sa Inabanga, Bohol. Ang iyang igsuon nga si Sagarino Sendrijas, mao ang mananakop (constable) sa lungsod sa Inabanga.
Kabay (June) 29, 1744 ang tanang molúpyo sa Inabanga, Bohol gimandóan ni Parì Gaspar Benito Morales nga kinahanglan motambong sila sa Misa alang sa Kapistahan sa ilang Patron nga si San Pablo. (Pahimangnò: Karon gibalhin na sa Kabay 30 aron dili masumpákì sa Kapistahan sa Loboc, Bohol alang ni San Pedro.)
Namatikdan ni Padre Morales nga si Ibong nga didto magpuyo sa kabukiran duol na sa utlanan sa Talibon (karon sakop na sa Danao, Bohol), walâ motambong sa Misa.
Ang mananakop (constable) nga si Sagarino, ug magulang ni Dagohoy, gisúgó sa Pari nga ipadakop sa Ibong
Apan sa pagdangat ni Sagarino sa dapit nga gipúy-an ni Ibong, si Ibong misúkol. Misunod ang pagbuwal (duel) ug sa dautang palad si Sagarino ang napatay. Miláyas si Ibong.
Ang patay nga lawas ni Sagarino gidala sa iyang mga kauban balik didto sa lungsod sa Inabanga. Nahidangat sila sa gabii sa Kabay (June) 30, 1744. Gilayón gipahibalo nila si Padre Morales, apan wala magpatugaw kay matulog na siya.
Pagkasayo sa buntag mihángyò si Dagohoy nga panalanginan sa Pari ang patay nga lawas sa iyang gisugo nga mananagop ug ilubong didto sa sam-ang (cemetery) sa Inabanga.
Mibalibad ang Pari tungod kay si Sagarino namatay sa usa ka búwal (duel) ug kinahanglan mobayad siya aron malubong sa sam-ang Katoliko.
Nisupak si Dagohoy sa gipangayo nga bayad tungod kay si Sagarino sakop ug gisugò man sa Pari. Matod pa ni Dagohoy, labanan untà sa Pari ang iyang mga sakop.
Dangtan og tulo (3) ka adlaw, ang patay nga lawas ni Sagarino nagbuy-od pa gihapon atunbangan sa ganghaan sa simbahan ug walâ pa ikalubong. Nagsugod na og pangalisbo ang báho sa patay nga lawas
Sa ika-4 ka adlaw (July 4, 1744) miinsay (shout, cheer) si Dagohoy sa iyang pagsupak ug pag-alsa batok sa Pari ug sa pangagamhanang Katsílá. Iyang gibiyaan ang patay nga lawas sa iyang igsuon didto sa ganghaan sa simbahan nga walâ malubong.
Pagtawon sa bukid
Si Dagohoy, iyang banay, ug mga 3,000 ka ginsakopan, milálin paingon sa bukid (Karon mao ang Magtangtang, Danao, Bohol.) aron pagtawón (take refuge).
Sa walâ pa sila molálin, ilang ilang gihágmit (raid) ang kayutáan sa mga Heswitas nga gihinganlan og Hacienda San Xavier. Dili kini malisod buháton tungod kay ang ginikanan ni Dagohoy mao man ang piyado o sinaligan sa mga Katsilà. (Ang maong kayutaan mao karon ang gitawag og Cawayan, Inabanga). Ilang gipanguha ang mga mananap ug kabtangan ug ilang gidala sa bukid.
Waláy sángkà
Si Dagohoy walâ dayon makig sangka sa mga Katsílà tungod kay kulang pa ang iyang mga sundalo. Kadaghanan sa iyang mga kauban mga tigulang, babaye, ug mga bátà. Ang mga lalaki iya pang gitun-an unsaon pagpakiggubat.
Nahót sa kasaysayan
Ang Tinipong Bansa sa Amerika nipadayag sa ilang kaugalingnan sa Hidapdapon (July) 4, 1776. Ang pagpadayag ni Dagohoy sa kaugalingnan sa Bohol nahitabo sa Hidapdapon 4, 1744. Tangkod kini nga 32 ka tuig nga nahiuna sa Amerika.Busà si Hawás (Representative) Rene Relampagos nipáthaw (sponsor) og usa ka balaod nga himuon ang matag Hidapdapon 4 sa tuig nga adlaw nga iglilihi (holiday) sa Lalawigan sa Bohol, isip paghandom sa kaisog ni Dagohoy ug sa mga Bol-anon.