Ni: Jes B. Tirol
Kiling 10, 2022
Mga Mahinungdánong Panagsángkà Sa Bohol, Pilipinas
(Important Battles in Bohol, Philippines)
Bahin Ika-7 (Part 7): Panagsangkà sa Agbonan ug Inaghuban
Pasiuna
Dili na lang nato hisgotan ang mga gagmay-gagmay nga panagsangkà sa mga Katsilà tali sa mga Bol-anon. Atò nang tukion ang mga dagkong panagsangka.
Panagsáng kà sa Agbonan
Ang mga kasundalohang Katsilà ug Sugboanon nga nanukad sa Bolhoon, Sugbo milandig sa Calape, Bohol. Ilang gisulong ang bintod (settlement) sa mga Bol-anon nga didto mahimutang sa Agbonan (Karon mao ang mga lungsod sa San Isidro ug Antequera, Bohol). Ang bintód sa Agbonan gipangulohan ni Gaam nga maoy usa sa mga luyuluyo ni Dagohoy.
Atong hinumdoman nga ang Agbonan maoy talimútngà sa kabangkaagan ug tinuohan (center of education and religion) sa pangagamhanan ni Dagohoy.
Nabundtog ang mga Bol-anon ug gisunog sa mga Katsilà ang tulunghaan ug ang simbahan sa lumad nga tinuóhan. Ang nadakpan nga mga Bol-anon nga mokabat og duha ka gatos (200) gidala didto sa Calape, Bohol ug gibilanggo,
Usa niana ka gabii nga madulom ug nag-ulan, nakahigayon ang mga Bol-anon sa paglayas. Ang uban mitawon didto sa kabukiran sa Bohol ug ang uban miikyas paingon sa Leyte.
Ang Talab sa Kasaysayan
Tungod kay wala man sa kasulatan sa mga Katsilà ang sangpotanan sa gubat sa Agbonan nga gipauyon sa mga Bol-anon, maglisod na kita pag-usisa kun unsay kaayohan o talab sa kasay- sayan (historical impact) alang sa mga Bol-anon.
Nahanaw na ang mga sinulat sa mga Bol-anon nga mouyon ug molaban kanila ang sugilanon. Ug anaa man galing nahabilin, sama sa kasulatan sa mga Eskaya sa Bohol, gitudloan kita sa atong kabangkaagan nga dala sa mga Amerikano sa dili pagtuo sa maong sugilanon.
Ang ato na lang mahimo mao ang paghagdaw sa mga sinulat sa mga Katsilà nga tataw kaayo nga gipauyon alang sa ilang kaugalingon.
Apan aduna kitay kasayoran nga atong maaninaw. Ang mga Bol-anon nga hilig sa gubat, tataw na lang nga moadto sila sa Magtangtang, Bohol aron sa pagpasakop sa kasundalohan ni Dagohoy. Ang mga mahiligon sa patigayon, tataw nga moadto sa Catagdaan (karon sakop sa Pilar, Bohol) aron mosalmot sa patigayon.
Ang mga Bol-anon nga malantip ang utok ug mahiligon sa kabangkaagan ug sa tinuohan, tataw nga moadto sa Agbonan ug Agad (Karon San Isidro ug Antequera, Bohol).
Ang tulunghaan ug simbahan gibungkag ug gisunog sa mga Katsilà apan dahan pa ang mga tinun-an ug mga magtutudlo nga nagpabilin. Busà karong panahona, dili nato ikatingala nga hilabihang daghana ang mga taga-Antequera ug San Isidro nga hawod sa ilang mga bansay (academic degree) mga hawod (topnotcher) sa bikál (Board Examination). Daghan sila og hawod nga mga Pari ug hawod nga modula sa ahedres (chess).
Panagsangkà sa Inaghuban
Sa gisulong na sa mga katsilà ang lungsod sa Catagdaan, ang mga Bol-anon mitawon o mitago sa langob sa Inaghuban nga anaa mahimutang sa ibabaw nga bahin sa maong dapit.
Misibog ang mga Katsilà ug mga Sugboanon ug mipauli sa Sugbo. Sa pagkasunod tuig, mibalik sila aron sa pagsulong sa mga Bol-anon nga nagkútà na sa langob sa Inaghuban. Nagagikan na sila sa lungsod sa Guindulman. Ang mga Bol-anon gipangulohan ni Tugpa nga manghod nga igsuon ni Dagohoy.
Kadto si Tugpa (ngalan sa kasaysayan: Maximino Sendrijas) ginaingon nga usa ka tawo nga dako og lawas. Ning samot ka dako ang iyang lawas tungod kay aduna siyay dabon (armor) nga ilag (tortoise shell).
Kadaghan na miasdang ang mga katsilà sa ganghaan sa langob sa Inaghuban ug sa matag higayon sila na pakyas. Sa kataposan nakahukom ang mga katsilà nga ilang dabokan (build a bonfire) ang ganghaan sa langob aron mamatay sa aso ang mga Bol-anon.
Didto sa luyo sa langob adunay gamay nga buhô nga maagian lamang og usa katawo. Didto moagi ang mga Bol-anon aron sa pag-ikyas. Sa daghan na ang nakaikyas aron mobálin nganto sa Magtangtang, Bohol, si Tugpa misulay usab pag-ikyas.
Wala siyay palad, tungod sa kadako sa iyang lawas, mihuot siya sa buhô. Ang nagsunod kaniya wala usab makalihok. Si Tugpa ug daghan pang mga Bol-anon namatay didto sa langob sa Inaghuban. Sa mga tuig 1963 – 1965 kanunay ako mosulod niining langoba kay duol man kini sa yutà nga gipanag-iya sa akong amahan. Niadtong panahona nasayod na ako sa sugilanon sa gubat sa Inaghuban. Ang sugilanon sa mga Eskaya nga nanimúyo didto naghisgot sa ngalang “Pisyok” nga maoy nagbantay sa ganghaan aron dili makasulod ang mga Katsilà.