Ni: Jes B. Tirol
Kiling 24, 2022
Mga Mahinungdánong Panagsángkà Sa Bohol, Pilipinas
(Important Battles in Bohol , Philippines)
Bahin Ika-8 (Part 8): Panagsangkà sa Caylagan ug Boasa
Pasiuna
Ang mga anak ni Dagohoy nga si Handog ug si Awag apil sa nakaikyas sa sangkà sa langob sa Inaghuban. Mitawon sila ug ang ilang mga kauban paingon sa Magtangtang (karon sakop sa Danao, Bohol).
Ang Magtangtang gipangulohan sa laing anak ni Dagohoy nga si Amgay nga kamábaw (half brother) sa magsúong tuod (full brothers) nga si Handog ug si Awag.
Ang sugilanon sa kataposang mga adlaw pagsúkol ni Dagohoy dinhi sa Bohol, atong mabasa sa talaadlawan (diary) ni Padre Narciso Hernande de Jesus y Maria (1827-1829). Si Padre Narciso mao ang Kura Paroko sa lungsod sa Guindulman, Bohol nga nikuyog sa mga kasundaluhang Katsilà ug Sugboanon. Didto sila manukád sa Guindulman ug pinangulohan ni Comandante (Major) Manuel Sanz.
Panagsángkà sa Caylagan
Didto sa Magtangtang, Danao, Bohol adunay bungtod nga gihinganlan og “Ilihán”. Kining maong bungtod adunay langob nga gihinganlan og “Caylagan (ilag = to dodge)”.
Sa gisulong na ang Magtangtang sa mga Katsilà ug Sugboanon, mitawon ang mga Bol- anon didto sa langob sa Caylagan sa bungtod sa Ilihan.
Kining maong bungtod lisod duolon. Gikan sa Magtangtang adunay taytay (ridge) nga bali usa ka kilometro ang kalay-on, kawaloan (80) ka mitro ang kahabogon, ug duha (2) ngadto sa tulo (3) ka mitro ang kalapdon sa taytay.
Ang tiilan sa maong bungtod hapit na malukop paglibot sa sapa sa isumod. Ang isumod adto mosumpay sa subâ sa Inabanga.
Ang tanang mga sundalo nga Katsilà ug Sugboanon didto maghúlon (encamp) sa lungsod sa Inabanga. Walâ sila makasulong dayon sa Caylagan tungod kay nangasakit sila. Mokabat og duha kalibo (2,000) ang Sugboanon nga may sakit. Ang mga Sugboanon pinangulohan ni Kapitan Kabanlit ug ni Kapitan Celidonio Villahermosa. Ang labaw nga pangulo mao ang Katsilà nga si Komandante Manuel Sanz.
Sa bulan sa Ulalong (January) 1829 kun usa ka tuig human ang panagsangkà sa Inaghuban, ang mga Sugboanon, pinangulohan ni Kapitan Villahermosa, miasdang sa mga Bol-anon nga didto motawon sa bungtod sa Ilihan.
Ang mga Bol-anon, pinangulohan ni Amgay ug ang iyang mga kamabaw (half brother) nga is Handog ug Awag, walâ mabuntog. Dili makaduol ang mga Katsilà ug Sugboanon.
Sa dihâ nga nagbuhat na ang mga Katsilà ug Sugboanon sa pangpióg nga turayóg (siege tower) nakamatikod na ang mga Bol-anon nga maglisod na sila sa pagpanalipod sa ilang nahimutangan.
Si Handog ug si Awag ug ang ilang mga ginsakopan miíkyas na sa langob sa Caylagan. Didto sila agi sa buhô ibabaw sa langob pinaagi sa paggamit sa pisi. Silang tanan mibalhin sa dapit nga gitawag og Boasa (karon nahisakop sa mga lungsod sa Sagbayan ug Dagohoy).
Si Amgay nibisko (give up; surrender) ug iyang gitahan ang mga sakop niyang babaye ug mga báta. Gidala sa mga Katsila ang mga babaye ug mga bata didto sa lungsod sa Inabanga.
Matod pa sa sinulat ni Padre Hernandez, miampò kuno si Amgay ug ang 200 niyang mga ginsakopan. Gidala kuno sila pagbalik dito sa ibabaw sa bungtod sa Ilihan, gipaluhod, ug gipung- gotan sa liog
Daw lisod kini katuohan. Hangtod karon ang mga bukog anaa pa sa ibabaw sa bungtod sa Ilihan. Lisod katuohan nga nanaog ang mga Bol-anon, unyà gigapos ug gipasaka pagbalik sa ibabaw sa bungtod nga titip kaayo sa kahabugon nga 80 mitros.
Labing katuohan ang sugilanon sa mga katawhan sa Magtangtang. Ang mga Bol-anon misaká sa ibabáw sa bungtod, ilang gibanganan ang usa ka tiil nga gipikô aron walay modagan. Tagsa-tagsa ang 200 ka mga sundalong Bol-anon nagpapunggot sa liog ug sa kataposan si Amgay nagtubók
Labi kining katuohan tungod kay si Kapitan Villahermosa gikasuk-an ni Komandante Sanz ngano nga iyang gitugotan ang mga Bol-anon nga mahimong sinakit (martyr). Gipapahawa si Kapitan Villahermosa ug mikuyog ang mga sugboanon nga didto manukád sa Santa Rosa, Maktan.
Walâ ako masayod nganong walâ manumbaling ang kadagkoan sa Danao, Bohol sa ilang 201 ka mga sinakit (martyr).
Panagsangkà sa Boasa
Si Handog ug si Awag didto motawon sa ilang tambangán (defensive fortification) sa Boasa. Sa duha ka higayon miasdang ang mga Katsila sa tambangan sa Boasa, ug sa duruha ka higayon na pakyas sila.
Usa ka madulom nga gabii nianà, si Bagani (Lieutenant) Leon Custodio nangulo og 26 ka manggalaw (commando) ug sa hinok misulod sila sa tambangan sa Boasa.
Ilang napatay ang bantay tungod kay nahutdan na sa bala. Ug gilayon ilang gisulong ug napatay si Handog ug ang unom (6) niya nga mga kauban.
Si Handog gituohan ug gibantog nga kublan (invulnerable) ug dili dutlan, apan ang mga Sugboanon nasayod unsa ang sumpa sa anting-anting ni Handog.
Ang panagsangkà sa Boasa maoy kataposang panagsangkà aron matapos ang pangagam- hanan ni Dagohoy. Apan subô nga handomon nga walay mga bantayog o mga ilhanan nga nahimutang sa maong makasaysayanon nga dapit.