ni: Jes B. Tirol
Himabóyan 1, 2022
Mga Mahinungdánong Panagsángkà Sa Bohol, Pilipinas
(Important Battles in Bohol, Philippines)
Bahin Ika-9 (Part 9):Hingayáw nga pagsulong sa Baclayon
Pasiuna
Human sa pagkabúntog sa mga Bol-anon didto sa tambangán sa Boasa, si Komandante Manuel Sanz nitutok sa iyang gimbuhaton aron sa paghingilin sa mga Moros nga didto maghúlon (encamp) sa púlò sa Lapinig (Karon, Pres. Carlos P. Garcia) ug sa Catagbacan, Loon, Bohol. Kining maong mga Moros midapig ug mitabang ni Dagohoy.
Sa diha nga ang 300 ka mga Moros sa Catagbacan nabuntog na ni Komandante Sanz, iya gilayon nga gitukod ang panalipod sa kabaybayonan sa Bohol.
Hingayáw sa Baclayon
Sa Kabay (June) 18, 1845, sa manga ika-9 ang taknà sa buntag, usa ka pangkò ug duha ka barangayan nga sakayan sa mga hingayáw (pirates) nga Moros, mipakítà duól sa Púlò sa Pamilakan.
Walo (8) ka barangayan nga sakayan gikan sa Baclayon nga gidumálà sa 50 ka mga tawo, nga adunay 5 ka mga lantaka (canons), ug 10 ka mga pusil, midalî dayon sa paglayág aron sa pagsugat sa mga mangangayáw nga Moros.
Sa pagkamatikod sa mga Moros nga lupig sila sa mga taga-Baclayon, misíbog gilayon ang mga Moros.
Ang mga taga-Baclayon mipadayon sa pagpangità sa mga Moros, apan walâ gayod nila ighibálag ang mga Moros. Mipauli sila sa Baclayon sa ika-24 sa Kabay nga walâ makasángkà sa mga Moros.
Ang mga kadagkoan sa Baclayon, apil ang ilang Kura Paroko nga si Padre Pedro de la Encarnacion, mipadayag nga ang maong kalihokan gausik-usik lamang sa panahon ug sa galastohan.
Sunod adlaw
Sa pagka sunód adlaw, mibalik pagpatim-aw ang mga Moros nga labaw pa kadaghanon kay sa unang higayon.
Si Don Mariano Santaromana, ang pangulo sa mga kasundalohan sa Baclayon, buot mopanaw aron sa pagsugat sa mga Moros. Apan ang Gobernadorcillo (Karon: Mayor), ang Teniente (Karon: Vice Mayor), ug ang Kura Paroko midumili sa ilang pagtugot.
Nagpadayon ang Hingayaw
Tungod kay walâ may misántà sa mga Moros, mipadayon sila sa pagpangáyaw paingon sa Maribojoc, Loon, ug Calape.
Didtong dapita gisugat sila sa mga sakayan nga barangayan sa Maribojoc, sa Loon, ug sa Calape. Tungod kay tagdiyotáy ra man ang mga tawo sa matag barangayan ug diyotay ra pod ang ilang hinagiban, gibuntog sila sa mga Moros ug gipamatay.
Ang mga Moros mipadayon sa pagpanghási sa kalungsoran ug pagdagit sa mga molupyong Bol-anon.
Taláb sa kasaysayan
Sa dihang nahibaloan na sa mga kadagkóan sa mga Katsila didto sa Sugbo ug Manila ang maong hitabô, nakaámgo sila nga ang pagpanalipod sa mga kabaybayonan sa Bohol pinaagi sa sakayan nga barangayan, dili na diay sarang sa pagpákgang sa mangangayáw.
Bag-ong lalawigan
Nahukman sa mga kadagkoan sa mga Katsilà nga angayan na gayod nga himoong lain nga lalawigan ang mga pulò sa Bohol ug Siquijor aron adunay mga malungtaron (regular) nga mga sundalò nga mobatok sa mga mangangayáw.
Inubanan sa diyotay nga kalangan, ang mga púlò sa Bohol ug Siquijor nahimong lain nga lalawigan ubos sa han-ay (classification) nga Provincia Politico-Militar (Political-Military Province).
Gilagdaan ang báod (decree) sa ika-3 sa Daghangbulan (March) 1854 ubos sa gahom ni Gobernador Heneral Marquis de Novaliches. Ang mahimong Pamuno Lalawigan sa Bohol kinahanglan nga usa ka sundalo nga adunay ranggo nga dili mokubos sa Kapitan.
Ang unang natudlò pagka-gobernador sa Bohol mao si Kapitan Guillermo Kirkpatrick. Human sa pagkahimong lahi nga lalawigan ang Bohol, niundang na ang pagpangayáw sa mga Moros dinhi sa Bohol.