ni: Jes B. Tirol
Himabóyan 8, 2022
Mga Mahinungdanong Panagsángka Sa Bohol, Pilipinas
(Important Battles in Bohol, Philippines)
Bahin Ika-10 (Part 10): Búwal sa Baláy-lalawigan
Pasiuna
Gunad sa pagkatukod sa lalawigan sa Bohol sa tuig 1854 hangtod sa pagsugod sa kagubot batok sa mga Katsilà walâ nay mahinungdanan nga panagsángkà nga nahitabộ dinhi sa Bohol. Ang nabuhat sa pangagamhanang Katsilà mao lamang ang kalihokan sa polisiya nga naggukod sa mga tawo nga malapason sa balaod.
Kagubot batok sa Katsilà
Ang mga Boi-anon walâ moapil sa unang bahin sa kagubot (revolution) batok sa mga Katsilà nga nagsugod sa “Siyagit sa Pugad Lawin” sa Lubadlúbad (August) 23, 1896 hangtod sa “Kasabótan-sa-Buák nga Batò (Pact of Biak-na-Bato)” sa Panglot nga Dako (December) 15, 1897.
Ang mga Bol-anon miapil na sa ika-2 nga bahin sa kagubot sa dihang gisúngkò (fetch) na sa mga Amerikano si Heneral Aguinaldo didto sa Hong Kong ug midangat sa Manila sa Himaboyan 19, 1998. Ang mga Bol-anon midapig sa pangagamhanan nga gitukod ni Heneral Emilio Aguinaldo
Pangagamhanan sa Bohol
Si Don Salustiano Borja, ang Presidente o Gobernadorcillo (now: Mayor) sa Tagbilaran mao ang gipaluyohan sa mga Sugboanon nga mahimong Pamuno Lalawigan sa Bohol. Kining maong kalihokan gisupak sa ubang kadagkoan sa Bohol. Matod pa nila, walay katungod ang mga Sugboanon nga magtukod og pangagamhanan sa Bohol.
Nagpadala sila og pangamúyò (petition) ngadto kang Heneral Aguinaldo didto sa Cavite. Mibalos si Heneral Aguinaldo ug nihatag og pagtugot sa pagtukod og laing pangagamhanan sa Bohol
Ang napili nga Pamuno Lalawigan mao si Don Bernabe Reyes. Si Don Salustiano Borja maoy napiling Puli-pamuno Lalawigan. Si Don Braulio Flores, ang Gobernadorcillo sa Inabanga, Bohol maoy napiling pangulo sa mga kasundalohan sa Bohol.
Ang Pagpangandam
Ang Hunta Provincial (Provincial Council) pinangulohan ni Gobernador Bernabe Reyes ug si Heneral Braulio Flores, ang pangulo sa kasundalohan sa Bohol. Aduna silay managlahi nga pag-pan glantaw sa pangagamhanan.
Matod pa ni Gobernador Reyes, siya kay mao man ang gipiling Gobernador, mao gayod ang labing labaw nga pamuno sa Bohol. Matod pa ni Heneral Flores, panahon kadto sa gubat, busà ang pangulo sa kasundalohan mao ang labing labaw nga pamúno.
Ang mga sakop sa Hunta Provincial nakahukom nga ilang papahawaon sa katungdanan si Heneral Flores. Ang suliran mao, kinsa man ang mopatuman sa kasugoan sa pagpahawa? Si Gobernador Reyes mipadala og matumat (message) ngadto sa iyang mga kaila sa Sugbo nga si Pedro Samson ug si Ambrosio Sandoval nga moảnhi sila sa Bohol dala ang ilang ginsakópan.
Walâ madugay nakabalitâ na si Heneral Flores nga aduna nay mga tawo sa Tagbilaran nga andam na mopatuman sa súgò nga papháon siya, si Heneral Flores, sa katungdanan.
Apan si Heneral Flores hungiót (overconfident) ra kaayo. Nagpasihaya lang siya miadto sa Tagbilaran, sakay sa iyang kabayò nga inubanan lamang sa duha niya ka mga anak nga nagngalan og Pedro ug Diosdado. Wala siya magtuo nga ipunabúot (determined) na diay ang Hunta Provincial sa pagpabawà niya sa katungdanan, apil ang pagpatay kun mosúpak siya.
Ang buwal (duel)
Buntag dakô (midmorning) sa Himaboyan 20, 1899 si Heneral Braulio Flores ug ang duha niya ka mga anak nga si Pedro ug Diosdado midangat sa balay-lalawigan (provincial capitol).
Sa pagdangat ni Heneral Flores sa alintagá (mezzanine) sa hagdanan, gibabágan ni Pedro Samson ang pag-ági ni Heneral Flores. Dayon gitunol ni Pedro Samson ngadto kang Heneral Flores ang súgo sa pagpahawa niya sa katungdanan, uban sa kasayoran nga dakpon siya kun mosúpii.
Midumili si Heneral Flores ug iyang gihulbot ang iyang kalis (sword) ug gilayon iyang gituslak ngadto kang Pedro Samson. Gisapda ni Pedro Samson ang kális pinaagi sa iyang tuo nga kamot uban sa paghulbot niya sa iyang baril (gun) ginamit ang wala nga kamot ug dayon pagluhang kang Heneral Flores aron mamatay.
Sa pagkakita sa mga anak ni Heneral Flores, mihulbot usab sila sa ilang mga baril (gun) apan giluthang sila ni Ambrosio Sandoval ug mga kauban.
Sangpotanan sa kasaysayan
Sa pagkamatay ni Heneral Flores ug sa iyang mga anak, nalinaw na ang pangagamhanan sa Bohol. Si Pedro Samson maoy gitudlo nga puli ni Heneral Flores isip pangulo sa mga kasundalohan sa Bohol ug ngani hangtod pa siya sa kagubot batok sa mga Amerikano.