Ni: Jes B. Tirol
Himaboyan 15, 2022
Mga Mahinungdánong Panagsángkà Sa Bohol, Pilipinas
(Important Battles in Bohol, Philippines)
Bahin Ika-11 (Part 11): Laraw Pagbátok sa Mga Amerikáno
Pasiuna
Sa Kabay (June) 11, 1899 ang mga kadagkoan sa Bohol nanagtigom sa Balay-lalawigan aron sa pagyangód (approve) sa batakang-balaod (constitution) alang sa pagsubó (inaugurate) sa katukoran sa Republika sa Bohol.
Ang napili nga mga pamuno sa Republika sa Bohol mao ang mosunod: Pamuno – Bernabe Reyes; Puli Pamunò Salustiano Borja; Ministro sa Panalapi – Rafael Reyes; Ministro sa Hustisya – Eduardo Calceta; Ministro sa Polisiya – Macario Sarmiento.
Ang pangagamhanan sa Bohol matarong nga nagdumálà sa Bohoi aron makab-ot ang kahusay ug kalinaw.
Pagdángat sa Mga Amerikáno
Ang mga Amerikano nga gilangkoban sa “44th Volunteer Infantry of California, B&C Companies, 3rd Battalion” nga pinangulohan ni Komandante (Major) Henry C. Hale, mitumod sa baybayon sa Nagtubo (Karon: Miyacabac), Dauis, Bohol.
Mikawas sila sa sayo sa buntag sa ika-17 sa Daghangbulan, 1900. Gilayon nagpahiluna ang mga Amerikano sa ilang mga lantaka sa ibabaw sa bungtod sa Dayo ug sa Banát-i.
Walâ madugay midangat ang mga tinugyanan sa Republika sa Bohol aron sa pagtunol sa ilang pagtutol sa mga Amerikano. Ang mga sakop sa tinugyanan sa Bobol mao sila si Puli Pamunò Salustiano Borja, Ministro sa Hustisya Eduardo Calceta, Ministro sa Panalapî Rafael Reyes, Padre Mariano Baluyot, ang kura paruko sa Tagbilaran, ug si Don Marcelo Regner, usa ka molupyò sa Tagbilaran.
Ilang gitunol ngadto kang Komandante Hale ang pagtutol uban sa pahibalo nga si Pamunò Bernabe Reyes ug uban pa, magahulat didto sa Balay-lalawigon sa Tagbilaran.
Panagtagbò
Didto sa Balay-lalawigan nagkatagbô si Pamunô Reyes ug si Komandante Hale. Gipahungaw ni Pamuno Reyes ang gibáti sa mga Bol-anon. Walay maayong panagsabot tungod kay dili kahibalo si Pamunò Reyes mosulti og Ininglis ug si Komandante Hale dili usab kahibalo mosulti sa Kinatsilâ.
Lingla ni Sarhento Mayor Samson
Si Pedro Samson, nga maoy nagbuntog ni Heneral Braulio Flores, gitudlo nga pangulo sa kasundalohan sa mga Bol-anon. Gihatagan siya sa ganayan (rank) nga Sarhento Mayor (Sergeant Major)
Miadto siya ni Komandante Henry Hale ug nisugyot nga siya si Predro Samson ug ang iyang mga ginsakopan sa kasundalohang Bol-anon, mao na lang ang himoong mga polis sa mga Amerikano tungod kay nakatuod sila ug nasayod sa Bohol. Misugot si komandante Hale. Gihimo si Pedro Samson nga Hepe sa ka Polisan uban sa iyang 570 ka mga polis. Gihatagan sila og 40 ka mga pusil inubanan sa pagbansay.
Laraw sa pagbátok
Sugod sa Daghangbulan 17, 1900 ang mga Amerikano dinhi na sa Bohol apan tungod kay walay tataw nga gabayan pagasundon, si Komandante Hale mitugot nga ang pangagamhanan sa Republika sa Bohol magapadayon pa gihapon.
Sa sinugdanan, dinhay kahusay ug kalinaw dinhi sa Bohol. Apan sa ngadto-ngadto ang mga Amerikano nahimong mapasipád-on (abusive).
Si Pedro Samson nga mao na ang gihimo sa mga Amerikano nga Hepe sa Kapolisan naninguha sa pagtukod og laraw aron pagbátok sa mga Amerikano.
Sa mga gabii sa Lubadlábad (August) 10, hangtod sa 20, 1900 ang mga kadagkoan sa Republika sa Bohol nagtigoman sa balay ni Fernando Reyes. Ang ilang gihatag nga katarongan aron dili magduda ang mga Amerikano mao ang pangadyé nga novena alang sa nangamatay sa dámat (epidemic) sa suka-kalibang (cholera).
Sa ika-20 sa Lubadlúbad 1900, nabug-os ang katukóran sa bag-ong kasundalohan sa Bohol. Ang mga pangulo mao kining mosunod: Koronel – Pedro Samson, Pangabágang Koronel – Luis Toribio, Jefe de Estado Mayor (Chief of Staff) – Manuel Miñosa; Komandante – Miguel Balmoria; Komandante Pantaleon del Rosario; Kapitanes Martin Cabagnot, Sabas Ligones, Leon Remolador, Miguel Paras, ubp.
Human sa ilang pagpanumpà atubangan ni Pamuno Bernabe Reyes, nangandam na ang mga kasundalohan alang sa pagpakigbátok sa mga Amerikano. Si Pamuno Bernabe Reyes mipauli sa iyang balay didto sa Dauis, Bohol.