Ni: Jes B. Tirol
Himaboyan 22, 2022
Mga Mahinungdánong Panagsángkà Sa Bohol, Pilipinas
(Important Battles in Bohol, Philippines)Bahin Ika-12
(Part 12): Unang Panagsángkà Batok sa Mga Amerikano
Pasiuna
Human sa pag-úgda (organize) sa kasundalohan sa Bohol sa Lubadlúbad 20, 1900, gidala ni Koronel Samson ang iyang kasundalohan ngadto sa lungsod sa Calape, Bohol. Iyang gipasumangil sa mga Amerikano nga maglákwit (patrol) sila sa Bohol ug mitugot ang kadagkóan sa mga Amerikano.
Makataronganon nga adto sila magsugod sa lungsod sa Calape tungod kay si Kapitan Juan Vaño usa ka pag-umangkon sa dátò nga Katsilà sa Calape nga si Jayme Vaño. Si Don Jayme Vaño makaahom sa pagpakaon sa mga sundalo. Sa laing bahin, ang asawa ni Jefe de Estado Mayor Manuel Miñosa, taga-Calape usab ug makatabang ang iyang banay sa kalihokan sa mga sundalo.
Walâ madugay nasayran sa mga Amerikano nga ang mga Bol-anon nangandam na sa pagpakigsangka.
Ang laraw
Ang laraw sa mga Bol-anon mao ang paggubâ sa taytayan sa Desamparados, Calape ug ang mga Bol-anon anhà mag-atang sa kilid paingon sa sawang sa Calape. Maayo kining laraw tungod kay kinahanglan mo subay ang mga Amerikano sa kalsada nga usa ka wáwa (causeway). Sa matag kilid sa wáwa, lunlon katunggan ug magalisod ang mga Amerikano sa pagtáak, ug sayon ra siláng pamusilon sa mga Bol-anon.
Lubadlubad (August) 31, 1900 migikan ang mga Amerikano gunad sa Tagbilaran ug paingon sa Calape. Sa pagkasayod sa mga Bol-anon, nangandam na pod sila.
Apan nabaráw ang laraw sa mga Bol-anon tungod kay si Padre Pedro Nolasco, ang Kura Paroko sa Calape, mahugtanong nisupak sa laraw sa mga Bol-anon.
Matod pa ni Padre Nolasco, pananglit mabuntog ang mga sundalong Bol-anon, tataw kaayo nga maghuranmentado ang mga Amerikano aron makapanimalos. Ilang sunogon ang lungsod sa Calape ug pamatyon kadtong mga tawo nga dili makalayas.
Niadtong panahona, bug-at pa kaayo ang panahom sa usa ka párì. Busà ang mga Bol-anon mibalhin sa kalsada sa Mandaug, Calape nga duol sa Kugaw, Tubigon (Karon: Kahayag, Tubigon).
Ilang gipili ang patag nga katubhan ni Don Jesus Vaño nga adto nila banhigi ang mga Amerikano. Ang mga Bol-anon nga adunay pusil adto maghulat duol sa Kugaw, Tubigon samtang ang mga Bol-anon nga nagdala og mga sundang anhà sa matag kilid sa kalsada.
Ang Panagsángkà
Ang sangka pinaagi sa pagbanhig mogayâ lamang kanâ kon makalitan ug walay kalibotan ang gibanhigan. Didto sa katubhan sa Mandaug, Calape nawálà na ang kahimtang nga makurat ang mga Amerikano.
Nahibalo na sila nga ang mga Bol-anon nanghupò na kilid sa kalsada. Andam na ang mga Amerikano sa ilang mga pusil ug lantaka o kanyon.
Buntag sa Kangurulsol 1, 1900, midasmag ang mga Bol-anon dala ang ilang mga sundang. Gipaulanan dayon sila sa mga bala sa pusil ug kanyon.
Matod pa sa sinulat sa mga Amerikano, sa 120 ka mga Bol-anon nga miásdang, 100 kabuok ang napatay. Giunsa pag-ihap sa mga Amerikano nga dinhay 120 nga miasdang, tataw kaayo nga ila lang kadto nga banábáná.
Ang ato lang nga matataw mao nga daghan gayod ang mga Bol-anon nga nanga angol. Apil na si Don Jesus Vaño, ang nangulo sa pag-asdang, diin naputol ang tuo niyang bukton.
Misibog ang Bol-anon
Naparot ang mga Bol-anon tungod kay uyon kaayo sa mga pusil ug kanyon sa mga Amerikano ang patag nga panggubatan.
Si Koronel Pedro Samson ug ang daghan niyang ginsakopan misibog paingon sa bukid sa Agbonan (Karon: San Isidro) ug padulong didto sa Catigbian. Niadtong panahona bagâ pa ang kakahoyan sa lansang didtong dapita.
Ang uban nga sakop ni Koronel Samson midagan paingon sa Tubigon. Sila ang giuna og gukod sa mga Amerikano apan walà maapsi.
Gilayon misunod ang mga Amerikano paingon sa bukid sa Agbonan. Ang mga Bol-anon nakapasalipód na sa kakahoyan sa lasang samtang mobalos sila sa paglúthang sa mga Amerikano. Ang kanyon sa mga Amerikano walâ na mogayâ tungod kay daghan na kaayo ang mga kahoy nga nakababag. Sa maong kahimtang daghan na pod ang nangaangol ug nangasamdan sa mga Amerikano ug aduna usab ing napatay.
Naglagot ang mga Amerikano
Ang mga sundalong Amerikano nga mianhi sa Bohol, dili kadto sila mga beterano. Mga boluntaryo kadto sila nga gibansay lang sa 4 ka bulan. Walâ kadto sila makasulay og pakiggubat sa lasang.
Hilabihang lagota nila sa dihang igo lang silang gilibot-libot sa lasang sa mga Bol-anon. Mikalit og kawala ang mga Bol-anon paglapas na sa lungsod sa Catigbian.
Tungod sa kalagot sa mga Amerikano, naghimo sila sa gitawag og “Juez de Cuchillo”. Ilang gipamatay ang tanang buhi nga mananap ug tanom ug gipangsunog ang tanang kabtangan sa Catigbian, Bohol.
Naghulat ang mga Amerikano og balitâ hain na padulong ang mga Bol-anon. Si Koronel Samson diay nakapadala og pahibalo sa kasundalohang Bol-anon nga didto magkampo sa Talibon, Bohol ubos sa pagmandò ni Teniyente Balmoria. Nagsabot sila nga adto sila mag-abot sa Balikwing, Carmen, Bohol.
Didto sa Balikwing nahitabo ang dakong kaparotan sa mga Amerikano.