Ni: Jes B. Tirol
Himaboyan 29, 2022
Mga Mahinungdánong Panagsángkà Sa Bohol, Pilipinas
(Important Battles in Bohol, Philippines)
Bahin Ika-13 (Part 13): Unang Pagkapárot sa mga Amerikano
Pasiuna
Tapos sa panagsangkà tali sa mga Amerikano ug mga Bol-anon didto sa katubhan sa Mandaog, Calape, and mga Bol-anon misibog paingon sa bukid sa Agbonan ug ngadto sa Katigbian, Bohol.
Si Koronel Samson nakapadala og pahibalo ngadto kang Tenyente Miguel Balmoria didto sa Talibon nga magtagbò sila didto sa balangay sa Balikwing, Carmen, Bohol.
Ang sundalo gikan sa Talibon
Si Tenyente Balmoria usa ka sináti nga manggugubát. Nakatapos siya sa tulunghaan sa mga sundalo sa mga Katsilà ug nakaalagad siya sa Katsilà didto sa panggubatan sa Panay. Sa panahon sa kagubot mibalhin siya sa mga sundalong Pilipinhon hangtod nakab-ot niya ang ganayán (rank) nga Tenyente.
Ang mga sakop ni Tenyente Balmoria aduna nay kasinatian sa pagsangkà sa mga tulisan nga gikan sa Sugbo nga nanghási sa Talibon ug Ubay, Bohol.
Pagpangandam
Ang laraw mao ang pagbánhig sa mga Amerikano didto sa Balikwing, Carmen (Karon: Vallehermosa, Carmen, Bohol). Ang maong dapit usa kakahoyan nga gilibotan og mga bungtod ug ang dalan nga agianan pig-ot ug angayan gayod sa pagbanhig.
Nasayod ang mga Bol-anon nga napungót kayod ang mga Amerikano ug buot kayod ang mga Amerikano nga makig sangka kang Koronel Samson ug sa iyang mga sakop.
Si Koronel Samson ug ang dakong duot sa iyang ginsakopan gipaagi ug gipalabay sa Balikwing, Carmen. Si Tenyente Balmoria ug ang iyang mga sundalo pinangulohan ni Leopoldo Rodriguez ug Isidro Unahan nagpahalunà sa Balikwing.
Mipadayon si Koronel Samson aron magatuo ang Amerikano nga walay tawo sa Balikwing. Apan si Kapitan Sabas Ligones ug Kapitan Leon Remolador ug ang ilang ginsakopan nga aduna nay pusil nga hinatag sa mga Amerikano nagpabilin sa Balikwing.
Ang pagbánhig
Sa palis sa Kangurulsol 3, 1900 nahitabo ang pagbanhig sa mga Amerikano. Ang mga Amerikano nakaagom og daghang samdan ug nangamatay.
Walâ makadasdas ang mga Amerikano tungod kay siót ang agianan. Ang dóbla nga panabang (reinforcement) sa mga Amerikano walâ mogayà ug misamot hinuon nga nadugángan ang mga nangaángol sa mga Amerikano.
Naparot ang mga Amerikano ug mibalik sila sa ilang agi nga nanghásì pinaagi sa “Juez de Cuchillo” o pagpatay sa bisan unsa nga ilang ighibalag sa dalan.
Mibalik sila sa Katigbian ug mipadayon didto sa lungsod sa Antequera, Bohol diin ang simbahan ug ang kombento gihimong kampo sa mga Amerikano.
Niadtong higayona, ang mga Amerikano nalisang na kaayo ug nagpadala sila og matumat (message) ngadto sa Sugbo nga nangayo silag panabang.
Mao kadtong higayonà ang unang kaparotan sa mga Amerikano dinhi sa Bohol. Apan kun imong basahon ang mga sinulat sa mga Amerikano, sila kuno ang midaog sa panagsangka didto sa Balikwing bisan pa nga sila ang misibog.
Apan niadtong higayonà daghan na ang mga Bol-anon nga kama-o mosulat ug atong mabasa nga sukwahi ra ang nahitabò kay sa sugilanon sa mga Amerikano.