Ni: Jes B. Tirol
Kabay 19, 2022
Mga Mahinungdánong Panagsángkà Sa Bohol, Pilipinas
(Important Battles in Bohol, Philippines)
Bahin Ika-15(Part 15):Panagsángkà sa Lonoy, Jagna
Pasiuna
Human sa pagkaparot sa mga Amerikano didto sa Huwáng sa Kabantian (Kabantian Pass) sa Kangurulsol (Sept.) 15, 1900 ang mga Amerikano nakabalós sa misunód nga mga adlaw.
Ilang nabákwi ang mga pusil nga nasákmit sa mga Bol-anon ug gisunog sa mga Amerikano ang mga lungsod gikan sa Jagnà hangtod sa Anda, Bohol. Ila usab nga gipamatay ang tanang buhi nga tawo ug mananap nga ilang mabagatan ug gisunog ang mga kahumayán.
Bisan pa nianà walâ moámpò sa mga Amerikano ang mga sundalong Bol-anon. Ang mga Amerikano nagpadayon og pangità sa mga sundalong Bol-anon.
Didto sa Jagnà
Ang mga katawhan sa lungsod sa Jagnà nag-úgda og hugpong sa kasundalohan ubos sa pagpangúlo ni Kapitan Gregorio “Guyô” Caseñas. Ang tuyò sa maong hugpong mao ang pagtá- bang sa mga kasundalohang Bol-anon nga didto maghúlon (encamp) sa gitawag og “Campo Verde = Green Camp” nga nahimutáng sa bukirang bahin sa Jagnà apan sakop na sa sunod lungsod sa Duero. Ubos kadto sa pagmandò ni Komandante (Major) Miguel Balmoria.
Sa ika-6 pa sa bulan sa Daghangbulan (March) 1901, si Komandante Balmoria nagpadala na og sulat kang Kapitan Guyò Caseñas nga ang mga Amerikano nagsugod na og takas paingon sa Campo Verde nga moagi sa Lonoy, Jagna.
Gilayon, sa pagkasayod ni Kapitan Guyò iya dayong gidalá ang iyang hugpong didto sa Lonoy, Jagnà aron sa pagpangandam sa pagbanhig sa mga Amerikano. Nagkubkob og mga gáhà (trenches) ang mga Jagnaánon daplin sa dálan. Ang laraw sa pagbánhig susuma sa gihimo didto sa Huwáng sa Kabantián (Kabantian Pass).
Pagluíb ni Francisco Alcala
Sa pag-abot sa mga Amerikano didto duol sa sawang sa Jagnà, nagkagúbot na ang katawhan pag-isiglikay sa mga Amerikano. Usa ka Jagnaánon nga gihinganlan og Francisco Alcala nitanyag sa mga Amerikano nga iyang tultolan ang mga Amerikano ngadto sa Lonoy diin nangandam na ang mga Jagnaánon sa pagbanhig. Ang bugti mao nga himuon siyang Capitan Municipal (Mayor) sa Jagnà.
Ika-8 sa Daghangbúlan (March) 1901 mao ang adlaw nga giingon nga “Ulà sa Pagtubos” (Good Friday). Niining adlawa nabatasan sa mga Bol-anon nga dili sila magtikawtikaw tungod kay usa kini ka Baláang Adlaw. Walâ sila magdahóm nga mosulong ang mga Amerikano.
Ang hágmit
Ang mga Jagnaánon didto sa ilang mga gáhà (trenches) walâ magdinúto sa pagbantay tungod kay adlaw man kadto sa Ulà sa Pagtubos. Inay nga ang mga taga-Jagnà ang mobanhig sila na hinuon ang na hágmit (raided).
Tungod sa kasayoran ug pagtultol nga gihimo ni Francisco Alcala, ang mga Amerikano nakabuhat na og maayong laraw.
Duha ka pulutong (platoon) ang nilipót sa luyo sa gáhà (trench) sa mga taga-Jagnà nga nahimutang sa matag kilid sa dálan. (Tagsa ka pulútong matag kilid).
Usa ka pulútong ang didto sa agianan sa dalan ug laing usa ka pulútong ang didto sa gawasanan sa dalan.
Walâ pa mosubang ang adlaw apan hayag na, didto na ang mga Amerikano sa ilang tagsa- tagsa ka mga hilún-an (location). Mao pa usab ang paggísong sa mga Jagnaánon.
Pinaági sa gikasabotan nga dúm-ol (signal), nagdúngan og dasmag ang mga Amerikano. Ilang gipangpusil ug gituslak sa talibóng (bayonet) ang mga Jagnaánon nga walâ intawón maka- pangandam.
Nidasmag si Kapitan Guyò Caseñas aron sa pagsukol apan naigo siya sa bala nga misulod duol sa tuo niyang dalunggan ug nigawaw sa wala niyang mata.
Dul-an sa upat ka gatos (400) ang mga Jagnaánon nga nangamátay ug diyotay ra ang nakaíkyas. Paghuman sa maong hitabô, walâ mopadayon ang mga Amerikano ngadto sa Campo Verde. Mibalik ang mga Amerikano sa sawang sa Jagna, nagsunog og mga balay nga giingon nga gipanag-iya sa mga masupilon. Si Francisco Alcala, ang mabudhíon, gitudlo sa mga Amerikano isip usa ka Capitan Municipal (Mayor). Walâ madugay nadakpan siya sa mga mandudúkot (special forces) sa mga Bol-anon. Ang mabudhíon gipatay pinaagi sa pagwatáswatas sa iyang lawas.