Ni: Jes B. Tirol

Kabay 26, 2022

Mga Mahinungdánong Panagsángkà Sa Bohol, Pilipinas

(Important Battles in Bohol, Philippines)

Bahin Ika-16 (Part 16): Panagsángkà sa Campo Verde

Pasiuna

Ang panagsángkà sa Lonoy, Jagnà nahitabo sa ika-8 sa Daghangbulan (March), 1901 tungod kay ang mga Bol-anon buót mobánhig sa mga sundalong Amerikano nga miásdang sa Campo Verde diin naghulón ang mga sundalong Bol-anon. Sa daotán nga palad ang mga Bol-anon hinúon ang napárot. 

Human sa panagsángkà sa Lonoy, Jagnà ang mga Amerikano mibalik sa sawang sa Jagnà diin ilang gisunog ang kabalayán sa lungsod. 

Sa ika-10 sa Daghangbulan (March), 1901 misulong ang mga Amerikano sa mga sundalong Bol-anon nga didto maghulón (encamp) sa Campo Verde. Walâ molámpos ang mga Amerikano ug namauli sila sa Tagbilaran. 

Dinhà pay laing pitó (7) ka mga pagsulong sa mga Amerikano nga napákgang sa mga Bol- anon. 

Campo Verde 

Ang pulong “Campo Verde” pulong kini nga Kinatsilâ. Sa Ininglis, mahubad kini nga “Green Camp” ug sa Sinugboanón Binisayâ “Lúnhaw nga Hulonán”. 

Ang maong dapít nahimutáng sa kabukiran sa Duero, Bohol. Usa kini ka hábog ug titip nga pangpang nga may kahabogón nga 200 mitros. Bagâ kaayo ang kakahoyán sa iyang lasáng. 

Gikan sa daplin sa pangpang, atong makita ang gitawag og “Banwalog (Great valley)” sa Jagnà nga nahulma sa sapâ nga gitawag og “Alehawan”. Ngadto sa layô, imong makita ang lungsod sa Jagna, ang dagat, ug dayon didto sa gindailan (horizon) ang púlò sa Camiguin. 

Kun adunay moásdang nga magagikán sa Jagnà, magalisod sila pagtákas tungod sa habog ug titip nga pangpang. Apan, kun ang moasdang magagikan sa lungsod sa Duero, adunay mga muto nga labi pang habog sa Campo Verde apan layô ra kaayo ug dili maabot sa mga pusil ug kasarangan nga lantáka. Apan maabot na sa mga dagkò nga mga lantaka o “kanyon” sa Amerikano. 

Ang Sangkà sa Campo Verde

Ang panagsángkà sa Lunhaw nga Hulonán (Campo Verde) nahitabo sa ika-1 sa bulan sa Hidapdapón (July) 1901. Ang kaatbang sa mga Bol-anon dili na ang mga sundalo sa Amerikano nga taga-44th Infantry Volunters kondili ang taga-19th Regular U.S. Infantry. Mga sináti na silá sa gubat ug aduna nay dalá nga dágkò nga kanyón nga makaabót na ang ilang bala bisan adto ra magpabutó sa lungsod sa Duero. 

Ika-9 na kining hanâ sa mga Amerikano nga mabuntog nila ang mga Bol-anon nga maayong pagkahalúnà didto sa Lunhaw nga Hulonan (Campo Verde). 

Ang mga sundalong Bol-anon ubos sa pagmandò ni Komandante Miguel Balmoria. Didto sa luyó, manga duha (2) ka kilometro, didto maghulón si Koronel Pedro Samson nga naníid sa gubat. 

Sa atubangan sa láray sa mga Bol-anon, didto ang mga sundalo nga gipangulohán nila ni Kapitan Sabas Ligones, Kapitan Rafael Espuelas. Si Kapitan Leon Remolador ang nagmandò sa kiliran sa han-ay ug si Kapitan Cornelio Matig-a ang nagmandò sa luyo diin usab nahimutang si Komandante Balmoria. 

Ang mga Amerikano miásdang gikan sa Duero ug ang simbahan ug kombento maoy gihimong bulód (headquarter; command post) sa mga Amerikano. 

Ang mga Amerikano nagpabutó sa ilang kanyón gikan sa hawanán sa simbahán ug sa ibabaw sa mutó nga nagdungaw sa Campo Verde. Ang mga bala sa kanyon sa Amerikano mobutó didto sa Campo Verde nga daw masiák ang bukid sa kakusóg. 

Gisansánan sa mga Bol-anon og daghang malilang (gunpowder) ang ilang lantáka, sa pangidáhay nga makabálos sila sa mga Amerikano. Sa dautan nga palad, ang lantaka hinuon ang nabuák. 

Ang mga Amerikano migamit og mga kalambúsog (grappling hooks) aron makakátkat sa pángpang. Sa ika-3 ka adlaw naglisod na ang mga Bol-anon kay walâ na silay pagkaon. 

Mipadala na og pahibalo si Koronel Samson nga mosibog na siya paingon sa Cambaligâ, Carmen ug iyang dad-on ang mga pagkaon. 

Mimandò si Komandante Balmoria nga mobiyà na sila sa Campo Verde nga magaagi sa kakahoyan. Misibog ang mga Bol-anon paingon sa Mayánà, Jagna sa ika-4 nga adlaw. Kaluoy sa Gino-o walay nahiágom sa mga Bol-anon. 

Kining maong sugilanon nahisulat kini sa basahon “Bohol ug mga Bol-anon” nga sinulat ni Manlalaban Bernardino Inting sa 1934. Akò usab kining napamatud-an sa paghinabì nákò ni Felipe Dolotina sa Himaboyan 16, 1976 didto sa Bilar, Bohol. Si Ginong Felipe Dolotina mao ang tigtalúnay (bugler) ni Koronel Samson ug dihâ siya sa gubat sa Camp Verde.