Ni: Jes B. Tirol
Hidapdapón 3, 2022
Mga Mahinungdánong Panagsángkà Sa Bohol, Pilipinas
(Important Battles in Bohol, Philippines)
Bahin Ika-17 (Part 17): Panagsángkà sa Cambaligâ
Pasiuna
Paghuman sa panagsángkà tali sa mga Amerikano ug mga sundalong Bol-anon didto sa Lúnhaw nga Hulonán (Campo Verde), ang mga Bol-anon misibog didto sa Mayanà, Jagna ug dayon mipadayon sila didto sa Cambaligâ, Carmen, Bohol diin si Koronel Samson ug ang tibuok kasundalohang Bol-anon nanag tigom. Atong hinumdoman nga miuná na si Koronel Samson pagsibog didtong dapita.
Ang Cambaligâ
Ang dapit nga gitawag og Cambaligâ, Carmen mao na karon ang mga balangay o baryo sa Cambigsî, Quezon, ug Kabaknitan nga lunlon mga balangay sa lungsod karon sa Batuan.
Didto managtápok ang tibuok kusog sa kasundalohang Bol-anon nga mokabat og duha kalibo (2,000) ka mga sundalo. Ug tungod niining maóng kadaghanon, si Kolonel Samson nangako (assume) sa bag-ong ganayán (rank) nga “baganbagáni” (Heneral; General).
Didto sa Cambaligâ, kauban ni Baganbagani o Heneral Samson sila si Pangabágang Koronel Luis Toribio, Hefe sa Estado (Chief of Staff) Manuel Miñoza, Comandante (Major) Miguel Balmoria, Kapitan Sabas Ligones, Kapitan Aolinario Olivares, Kapitan Rafael Espuelas, ubp.
Si Komandante Miguel Balmoria ang nagmandò as atubangan samtang si Kapitan Sabas Ligones nga didto sa pangunahan sa Campo Verde maoy nagmandò didto sa mga pangulilang (reserved) nga mga sundalo didto sa luyó.
Ang Cambaligâ haóm gayod sa katuyoan sa mga Bol-anon. Adunay mga bungtod nga naglibot sa usa ka hawan nga patag. Ang mga bungtod adunay daghang mga kahoy, mga lungág, ug mga bato nga katagoan sa mga Bol-anon.
Ang Panagsángka
Duha ka mga balángay (company) sa sundalong Amerikanhon ang misulong sa mga Bol- anon didto sa Cambaliga. Apan ang mga Amerikano kinahanglan motabok sa patag nga hawan aron makaduol sa mga Bol-anon.
Ang panagsángkà nagsugod sa ika-9 sa buntag ug natapos sa ika-5 sa hapon sa Hidapdapon (July) 5, 1901. (Pahinumdom: 121 na ka mga tuig ang milabay).
Sa dihang ang nag-unang mga sundalong Amerikano mi sugod na pagtá-ak sa hawan, usa ka sundalong Bol-anon ang walâ makapugong sa iyang kahinam. Nipabutó siya sa iyang pusil bisan og layo pa ang mga Amerikano. Nagsugod dayon ang pinusilay.
Ang mga Amerikano gibansay (trained) nga kun makalitan ngani, modasmag hinuon sila inay nga moúrong. Mao gayod ang gibuhat sa mga Amerikano. Busà nahiagom ang mga Amerikano sa dakong kadáot tungod kay ang mga Bol-anon maayo mang pagkatágò.
Misibog ang mga Amerikano ug naglaraw unsaon nila pag-asdang ang mga Bol-anon. Matag lihok sa mga Amerikano, maalibhatan kanunay sa mga Bol-anon.
Sa lahutay sa panagsángkà daghan na ang nasamdan ug aduna nay nangamatay. Sa pagkahapon na, ang mga Amerikano nagúy-ang (discourage) na tungod kay nasayod sila nga lupigon sila sa mga Bol-anon inig abot sa kangitngit. Ang mga Amerikano wala masinati sa dapit ug ang mga Bol-anon sinati kaayo.
Mikyas ang mga Amerikano dala ang ilang mga patay ug mga samdan. Nahabilin sa panggubatan ang mga pusil ug bala ug ubang kahimanan sa mga Amerikano.
Giihap ni Heneral Samson ang iyang kadaot. Duha (2) ka Bol-anon ang patay ug napulog- upat (14) ang samdan.
Wala maihap ang patay ug samdan sa mga Amerikano tungod kay ila ang dila sa ilang pagsibog ang ilang mga kauban.
Apan tungod kay daghan mang kahimanan sa gubat ang nahabilin sa mga Amerikano, atò nga mabanàbánà nga daghan ang nangamatay ug nangangol sa mga Amerikano.
Sangpotanon
Human sa panagsangkà sa Cambaligâ, ang mga Amerikano walâ na gayod makigsangka sa mga Bol-anon sa dinagkò nga hut-ong. Ang ilang gihimo mao ang pagsuroy sa mga kalungsoran sa Bohol. Ila kining gipangsunog ug gipamatay ang tanang mananap sa Bohol nga ilang makit-an. Gibalik pag-usab sa mga Amerikano ang Balaod-Militar dinhi sa Bohol. Bisan pa nianà walà makabuntog ang mga Amerikano sa mga Bol-anon.