Ni: Jes B. Tirol

Hidapdapón 10, 2022

Mga Mahinungdánong Panagsángkà Sa Bohol, Pilipinas

(Important Battles in Bohol, Philippines)

Bahin Ika-18 (Part 18): Panagsángkà sa Punta Gorda

Pasiuna

Paghuman sa panagsángkà tali sa mga sundalong Bol-anon ug mga Amerikano didto sa Cambaligâ, Carmen, ang mga Amerikano mibalik sa Tagbilaran ug ang mga Bol-anon nagbahin- bahin na usab. 

Ang bulód (headquarter; command post) ni Baganbagáni (General) Pedro Samson didto mahimutang sa usa ka langob sa lasang sa Malapok, Canlambong, Cahayopon, Dimiao, Bohol. 

Gikan sa Sugbo

Sa ika-15 sa bulan sa Kangurulsol (September) ang mga Amerikano mihimo na og makusganon nga pag-asdang batok sa mga Sugboanon didto sa Sugbo. Ang mga sundalong Amerikano dinhi sa Bohol gisúgò usab nga mohimo og mga kalihokan. Ang tuyò mao nga ang mga Bol-ano dili makapadala og mga sundalo aron pagtabang didto sa Sugbo. 

Ang mga Amerikano dinhi sa Bohol, gilayon mibúylog (march) paingon ngadto sa subangán diin ilang gibanàbánà ang nahimutangan sa bulód (headquarter) ni Baganbagani Samson ug ang iyang mga kauban nga mga pangulo. 

Sa pag-agi nila sa Baclayon, Bohol giabi-ábi sila ni Capitan Municipal (now: Mayor) Timoteo Oppus aron sa tuyò nga dili sunogon sa mga Amerikano ang lungsod sa Baclayon. 

Punta Gorda

Sa pagbúylog sa mga Amerikano, daghan sila og mga panghásì nga gihimo sa mga dapit nga ilang naagián. 

Pagdangat nila sa Punta Gorda, nga unahan og diyutay sa lungsod sa Valencia, Bohol, ilang nahibálag ang mga bató, mga kahoy, ug ubang mga butang nga nagbabag sa dalan. 

Ang Punta Gorda usa kini ka lawís (cape of land) nga adunay mahabog nga pangpang. Sa kilid sa pangpang adunay binuhat nga gamay nga kalsada ang mga Katsilà. Ang ngalan sa Binisayâ sa dalan nga anaa sa kilid sa pangpang mao ang “balitbitón”. Hangtod karon ang maong dapit gitawag gihapon og balitbiton. 

Ang Mga Bol-anon 

Sa Kangurulsol 27, 1901 nagasugod ang panagsangkà sa mga Bol-anon ug mga Amerikano. Milungtad kini og unom ka adlaw o hangtod sa ika-2 sa bulan sa Bagyubágyo (Oct.). 

Kadaghanan sa mga sundalong Bol-anon molupyò sa Garcia-Hernandez, Bohol. Ang nangulo sa mga Bol-anon mao sila si Kapitan “Komander Noah” Juan G. Cadiz, Kapitan Siroro, ug si Kapitan Gregorio “Goyong” Ranario. 

Bisan tuod mga sapsing lang ang mga hinagiban sa mga Bol-anon, ang ilang nahimutangan nakabintahâ gayod kaayo nga dili mabangbang sa mga Amerikano. 

Sa unom ka adlaw nga panagsangka daghan ang nangamátay ug nasamdan sa matag panig. Tungod kay namatikdan sa mga Amerikano nga buntogon gayod sila sa mga Bol-anon, mitawag sila og dákbot (gunboat) nga didto magpahilúnà sa baybayon sa balitbiton.

Tungod sa bombardeyo sa mga dagkong kanyon gikan sa dákbot, nabuntog ang mga Bol- anon. Tungod usab sa kalagot sa mga Amerikano, ang ilang gihipos mao lamang ang ilang mga patay ug samdan. Ang mga patay nga Bol-anon nga walâ madala sa ilang mga kauban, gihulog lamang sa mga Amerikano didto sa pangpang ug mga lungag sa kabatoán.

Pasipálà (Atrocity) 

Human sa pagkabuntog sa mga Bol-anon, mipadayon ang mga Amerikano paingon sa lungsod sa Garcia-Hernandez. Aron makapanimalos ang mga Amerikano ilang gipangpatay ang tanang búhì nga ilang nasugatan ug gipangsunog ang tanang kabalayan. 

Gisunog nila ang masunog didto sa simbahan. Sisunog usab ang bag-o pang nahuman nga balay-lungsod (town hall). Si Cabeza Nicanor “Canong” Jamero, usa ka tigulang nga walâ maka- gawas sa iyang balay, naapil usab pagkasunog. 

Miámpò si Samson 

Paghuman og sunog sa lungsod sa Garcia-Hernandez mipadayo pa ang mga Amerikano sa pagpanghásì sa sunod nga mga lungsod. Ilang gipangindahay nga madakpan nila si Baganbagani Pedro Samson. 

Nipaskin ang mga Amerikano nga kondili moámpò si Pedro Samson, ilang sunogon ang lungsod sa Tagbilaran. 

Tungod kay daghan sa mga pamunò gikan sa Tagbilaran, ilang nadani si Baganbagani Samson sa pag-ampò. Sa ika-23 sa Panglot nga Dakô (Dec. 23), 1901 miampò si Pedro Samson didto sa Tagbilaran.