Ni: Jes B. Tirol
Hidapdapón 17, 2022
Mga Mahinungdánong Panagsángkà Sa Bohol, Pilipinas
(Important Battles in Bohol, Philippines)
Bahin Ika-19(Part 19):Panagsángkà sa Taytayan sa Moálong
Pasiuna
Ang panagsangkà sa Punta Gorda didto sa lungsod sa Valencia, Bohol sa ika-27 sa bulan sa Kangurulsol (Sept.) hangtod sa ika-2 sa Bagyubagyo (October) mao ang kataposang dinagkò nga panagsangkà tali sa mga Bol-anon ug mga Amerikano.
Ang misunod nga dinagkóng panagsangka dinhi sa Bohol nahitabô batok na sa mga Hapon. Didto sa Taytayan sa Moálong, Loon, Bohol nahitabò ang panagsángka sa Kangurulsol (Sept.) 27, 1942 kun 41 na katuig ang milabay.
Behind the Clouds
Sa mga unang adlaw sa Kabay (June) 1942, dinhay natukod nga hugpong sa mga girelya didto sa Maitum, Balilihan, Bohol. Ang nangulo sa maong hugpong mao si Tenyente Arcadio Fontanilla ug walâ madugay ni salmot si Tenyente Ismael Ingeniero.
Nag-anam og kadaghan ang mga sakop sa maong hugpong. Walâ usab madugay dinhay usa ka hut-ong nga gipangulohan ni Kapitan Francisco Salazar nga buot moábin sa hut-ong ni Tenyente Fontanilla.
Tungod kay nagpaila man si Francisco Salazar nga usa siya ka Kapitan, ni labáw ang iyang ganayan o ranggo kay kang Fontanilla ug Ingeniero.
Si Fontanilla nga maoy tagtukod sa hut-ong walâ motuo nga “Kapitan” si Salazar tungod kay adunay mga lihok ni Salazar nga dili lihok og pamunò. Si Salazar dili hanas sa Ininglis.
Apan si Salazar nagpakitâ og kaisog sa pakig-away sa mga Hapon ug si Fontanilla ug Ingeniero buot lamang magkanunay sa hulonán (camp). Daghan ang mga sundalo nga nahiuyon sa pamaagi ni Kapitan Salazar. Sa panagbangi ni Fontanilla ug Salazar, napatay si Fontanilla ug busà nailog ni Salazar ang pagkapangulo tungod kay walâ man mosupak si Ingeniero.
Pagbanhig sa Moalong
Nakadawat og balita si Kapitan Salazar nga ang mga Hapon moadto sa lungsod sa Tubigon. Nakahukom si Kapitan Salazar nga ilang banhigan ang mga Hapon dinha sa taytayan sa Moalong, Loon nga haom gayod nga dapit alang sa pagbanhig.
Sa sayo sa buntag sa Kangurulsol 26, 1942 si Kapitan Salazar mipatawag sa iyang mga ginsakopan didto sa Maitum, Balilihan. Iyang gitigom-sabot ang buot mokuyog sa katuyoan sa pagbanhig sa mga Hapon. Daghan ang buot mokuyog ug si Kapitan Salazar nibinagî (assign) niTenyente Ingeniero nga siya ang mahabilin nga madumalà sa hulonan o kampo.
Migikan ang panon nga gipangulohan ni Kapitan Salazar sa buntag-dakô sa ika-26 sa tuyò nga makaabot sila sa Moalong inigkagabii.
Panagsangka
Nahisulat sa basahon ni Manlalaban Pio B. Ferandos nga nag-ulohan “The Bohol Guerrillas in Action” ang nahitabo nga panagsangka tali sa mga Hapon ug mga Bol-anon.
Ang akong ikadugang mao ang akong pakighinabi ni Tenyente Vicente Nunag, Jr. nga maoy pangabaga ni Kapitan Salazar. Didto kami maghinabi sa Moalong diin mao ang nahitaboan sa pagbanhig.
Matod pa ni Tenyente (nakaabót siya sa ganayan nga Koronel) Nunag, “Dinhi ko magbarog ug si Salazar dinhà sa akong ibabaw. Kaming tanan nagpahilunà na sa among nahimutangan human kami namahaw. Ako ang gitahasan ni Kapitan Salazar nga maoy molabay sa granada ngadto sa sakyanan sa mga Hapon. Ang granada dili sama sa mga Amerikano nga murag gamay nga bula kondili sama sa mga Aleman nga adunay kubtanan og idukdok pa sa dili pa ilábay.”
“Dili pa kaayo hábog ang adlaw, nadungog na namò ang tingog sa duha ka trak nga nagagikan sa Tagbilaran nga gilulanan sa mga hapon nga gibanàbánà nga 70 kabuók. Sa pagka- tungod gayod sa nag-unang trak sa akong nahimutangan, akong gidukdok ug gilabay ang akong granada. Sa maayon palad didto gayod mobuto sa atubangan sa nag-ulin (drive) sa trak.”
“Natumpawak ang trak paingon sa dagat ug nangahulog ang mga hapon. Gidasonan dayon sa mga buto sa among mga pusil ug ang mga hapon nga walâ mapatay, nanglúkso paingon sa dagat”.
Matod pa sa sugilanon ni Pio Ferandos, gisugò kuno ang hut-ong nga gipangulohan ni Kapitan Graciano Espinueva ug Tenyente Brigido Serrano, nga motabok sa pikas tampi sa kalsada aron alibhatan ang mga Hapon nga nanágò sa kilid sa kalsada.
Sa pagka walay palad, ang mga girelya nga naghinagiban lang ug pinuti ug pistola, walâ mosunod sa ilang mga pangulo. Ang nahitabô, si Kapitan Espinueva ug Tenyente Serrano hinoon ang napusilan sa mga hapon ug nangamatay.
Apan tungod kay nakalabaw man gayod ang kahimtang sa mga girelya, naanam gayod pagkahurot ang mga Hapon nga walâ modagan balik paingon sa Tagbilaran. Dinhà lamay walo (8) ka mga Hapon nga miági sa sawang sa Loon.
Pagsawop na sa adlaw, gisusi ni Kapitan Salazar ug Tenyente Nunag ang sangpotanan sa gubat. Tulo (3) laman ang patay sa mga Bol-anon ug pito (7) ang mga samdan.
Ang mga girelya nakasakmit og 27 ka mga pusil sa hapon ug liboán ka mga bala, ug uban pang mga kahimanan sa gubat.
Tungod sa maong kadaugan sa mga girelyang Bol-anon, ang mga molupyò sa Loon, pinanguluhan ni Mayor Pio Ferandos, mialayon sa mga girelya.