Ni: Jes B. Tirol
Hidapdapón 31, 2022
Mga Mahinungdánong Panagsángkà Sa Bohol, Pilipinas
(Important Battles in Bohol, Philippines)
Bahin Ika-21(Part 21):Panagsángkà sa Sáwang sa Guindulman
Pasiuna
Human sa hagmit (raid) sa kalián sa mangganéso (manganese mine) sa Guindulman, mibákwit ang mga molúpyò sa sawang (poblacion) sa Guindulman. Hinuón, sa pagkahibalo sa ubang mga sundalo nga nanágò nga aduna nay bag-ong hut-ong, midugok sila sa hut-ong nga gipangulohan ni Tenyente Esteban Bernido. Natukod ang bag-ong hut-ong sa kasundalohan nga ilang gibunyagan sa ngalan “Bohol Eastern Battalion” bisan tuod mga 30 lang sila kabuok.
Ila kadtong gituyò aron ang kaaway magpanukó sa pagsukol tungod kay usa man sila ka talúpad (battalion) samtang ang mga Hapon usa lamang ka balangay (company).
Laraw pagsúlong
Si Tenyente Esteban Bernido usa ka sundalo nga adunay kinaiya nga madasdason. Kutob sa mahimo iya gayod nga sulongon ang mga Hapon aron magkadipúdipó sa pagpanagáng inay nga sila manghásì sa katawhan.
Kun imong basahon ang libro ni Tnt Bemido nga nag-ulohan “Wartime Recollections” imong maaninaw nga ang iyang laraw sa pagsulong sa mga Hapon nga dinhà sa sawang sa Guindulman, pinasikad gayod sa mga latid (rule) ug lagdà (regulation) mga gitudlo sa mga sundalong ROTC (Reserved Officer Training Corps).
Tungod sa mga kasayoran nga ilang nakuhà gikan sa Hapon nga ilang nabihag nga si Taishu, ilang nahibaloan nga ang daghang mga Hapon dinhà maghúlon (encamp) sa Balay Lungsod. Ang ubang hapon didto magpuyo sa Kombento, ug ang uban didto sa panginabuhiang panimalay (Home Economics) nga duol ra pod sa balay lungsod.
Ang kabalayan sa sawang dinhà matukod sa matag kilid sa nasodnong sigád (national highway). Kaniádto, ang kabalayan habog ug silong aron magamit nga tawnanan (refuge) sa mga binuhî. Tungod kay walay mga tawo nga nagpuyò, makaági ka sa silong sa kabalayan.
Ang pagsulong
Ika-9 sa Bagyubágyo (October 9) 1943. Usa kadto ka gabii nga dulom, walay bulan, ug ngiob ang palibot. Ang mga sundalong Bol-anon mihinay pagkamang nga nagasubáy sa nasodnong sigád (national highway) nga gikan sa Jagnà.
Bisan tuod maayo na ang ilang laraw sa pagsulong, aduna silay nataligam-an (inadvertently forgotten) tungod kay walâ kadto maapil sa gitundlò sa mga Amerikano. Dinhà diay daghang mga irô nga nabiyaán sa ilang mga tag-iya.
Sa nagkaduól na ang mga Bol-anon sa Balay Lungsod, nagsúgod na pod pagpághot ug pag- uwang ang mga irô.
Natingala ang mga Hapon sa gipakità nga lihok sa mga irô. Mikamang pod ang mga Hapon aron pagsusi sa hinungdan. Ang mga Hapon didto pod mokamang sa pikas tampi sa sigád (highway) nga niadtong panahona dili pa kaayo lapad.
Tungod sa kangitngit, ang matag panig nahikurat sa dihang ilang namatikdan nga dug-ol na diay sila kaayo. Miuna pagpabuto sa ilang pusil ang mga Hapon. Nakabintahâ untà ang mga Bol-anon tungod nakapasalipod sila sa ngitngit. Apan sa ilang pagbalos og pabuto, nahibaloan na usab ang ilang nahimutangan.
Tungod sa ilang pagkakurat, isig balik sila sa ilang agi. Abi kadto sa mga Bol-anon nga nalinaw na kay midagan man pod ang mga Hapon.
Apan diay ang mga Hapon mipabuto sa ilang mortar nga pinaganid. Ilang gibanàbánà ang nahimutangan sa mga Bol-anon. Sa daotang palad ang usa ka bala sa mortar dinhà motugdon duol ni Tnt. Bernido nga maoy nakawâlâ sa iyang panimuot.
Ang mga Bol-anon mibalik didto sa ilang gisabotan nga tawnanan. Walay namatay nila apan adunay samdan. Silang tanan nagtuo nga patay na si Tnt Bernido.
Ang ginikanan ni Tnt Bernido, namugos gayod nga ipakuha ang patayng lawas. Dangtan og tulo (3) ka taknà mibalik ang ubang sundalo nga Bol-anon ug ilang nakit-an ang lawas ni Tnt Bernido nga walâ pay panimuot. Ilang gipikpik ang nawong ug naulian si Tnt Bernido nga kaluoy sa Gino-o walâ maunsa ang lawas.
Human niadtong hitabo-a, ang mga Hapon mibungkag sa kabalayan duol sa Balay Lungsod aron dili na makaduol ang mga Bol-anon. Ang mga Bol-anon didto maghulon sa balangay sa Katungawan apan aduna silay bantay didto sa sawang.
Tungod kay kanunay mang gihasi sa mga Bol-anon ang mga Hapon didto sa sawang, ang mga Hapon nakahukom nga mosibog na lang sila ngadto sa kalian sa mangganéso (manganese mine).
Nahimong patas ang kahimtang.