ni: Jes B. Tirol
Lubadlúbad 7, 2022
Mga Mahinungdánong Panagsángkà Sa Bohol, Pilipinas
(Important Battles in Bohol, Philippines)
Bahin Ika-22 (Part 22): Panagsángkà sa Ubujan, Tagbilaran
Pasiuna
Pagkatapos sa madaogong pagbanhig sa mga Hapon didto sa taytayan sa Moalong, Loon
sa ika-27 sa bulan sa Kangurúlsol (Sept.), 1942 ang mga Bol-anon didto maghúlon (encamp) sa Cantaongon, Loon. Daghan na ang miábin sa mga girélya nga gipangulohan ni Kapitan Francisco Salazar. Ang Pamunò Lungsod (Mayor) nga si Manlalaban Pio Ferandos ug ang Kura Paroko nga si Padre Gelasio Ramirez mao gayod ang nangulo sa pagdumálà sa hulonán.
Si Pamunò Lungsod Pio Ferandos mao ang nagdumálà unsaon pagpakaon ang mga sundalo nga midúgok ubos sa bansilág sa “Behind the Clouds”.
Naggugol pa og diyutáy nga panahon aron sa pag-úgda (organize) sa bag-ong kahugpongan nga mokabat na og manga 500 ka mga sundalo.
Búylog sa Abatan
Sa ika-14 sa Bagyubágyo (Oct.) 1942 ang mga sundalong Bol-anon nga adunay kadagha-
non nga 300 ka buók mibúylog (march) gikan sa Cantaongon, Loon og paingon sa Abatan, Maribojoc. Migikan sila sa sayo sa buntag ug midangat sila sa Abatan sa ika-5 sa hapon.
Ang ilang laraw mao ang pagbanhig sa mga Hapon nga moagi sa taytayan sa Abatan. Busà ang mga sundalo nagpahilunà sa ibabaw sa mutó nga nagdungaw sa taytayan.
Si Kapitan Salazar nagdala og kahimanan nga makakabit sa káwat (wire; alambre) sa hagawhawán (telephone) nga binuhat pa sa mga Amerikano nga nagdúgtong sa mga kalungsoran sa Bohol.
Sulod sa upat (4) ka adlaw nagpúnay og tawag si Kap. Salazar ngadto sa mga Hapon sa Tagbilaran nga nagpaabot sila didto sa taytayan sa Abatan. Walâ masayod si Kap. Salazar nga didto diay sa mutó sa lungsod sa Cortes diin makità usab ang taytayan sa Abatan, naniid diay ang mga Hapon pinaagi sa largabista (telescope).
Sa hukom sa mga Hapon, lupigon sila sa mga Bol-anon kun moasdang sila sa Abatan tungod kay moagi pa ang mga Hapon sa taás nga wawa (causeway) nga walay salipod ug walay
kaikyásan. Mao kadto ang hinungdan nganong walâ moduol ang mga Hapon.
Búylog sa Ubújan
Si Kap. Salazar apurado ug naghinamhinám na nga makigsángkà sa mga Hapon. Busà sa
ika-5 nga adlaw, siya ug ang 300 niya ka mga ginsakúpan mibúylog (march) paingon sa Ubujan,
Tagbilaran nga aduna lamay 3 ka kilometro ang kalay-on gikan sa hulonán sa mga Hapon.
Didto sa patag nga sigád (highway) sa Ubujan nagpahilúnà ang mga Bol-anon sa palibot
ug duol sa daplin sa sigád o dálan.
Walâ dayon moduol ang mga Hapon apan nasayod sila sa nahimutangan sa mga girélya. Ang mga Hapon miúna pa pagtagad sa mga girélya nga didto sa taytayan paingon sa Dauis nga
sinugò usab ni Kap. Salazar. Sa manga ika-3 sa hapon sa Bagyubáyo 22, 1942 midangat ang mga
Hapon. Dinhay mga 100 ka mga Hapon lulan sa duha ka trak nga adunay masinggan (machine gun) nga gipahilúnà sa atop sa trak.
Panagsangka
Sa nahiduol na ang mga Hapon, milinong ang mga trak ug nanganaog ang mga sundalong
Hapon. Nanglakaw sila ug nag-aginod usals ang mga trak.
Sa nahitungod na ang mga Hapon sa nahimutangan sa mga girélya, gipabuthan sila sa mga pasil ug dinamita sa mga girelya. Daghan dayon ang nasamdan ug nangamatay sa mga Hapon.
Mialibhat ug mihapa ang mga Hapon apan wala sila masayod nga nagahulat diay ang mga girelya nga nagdala ng mga pinuti nga maoy mitigbas sa mga Hapon nga nanghápá.
Dali ra kaayo nga gibuntog ang mga Hapon ug ang mga Bol-anon malipayon kaayo nga misákmit sa mga kahimanan sa mga Hapon Tungod sa ilang kahinam wala na sila makamatikod
nga dinha diay muad fremforcement) sa mga Hapon nga nagsunod tungod kay nadungog ang mga buto-buto didto sa hulonán (camp) sa mga Hapon.
Ginamit ang mga mortar ug masinggan, ang mga Hapon mipaulan sa mga bala ngadto sa
mga Bol-anon nga wala na mangandam. Dinhay manga 11 ka mga Bol-anon nga napatay, apil na si Kapitan Salazar. Ang uban nagkatibulaag.
Nidaog ang mga Bol-anon sa unang sangka apan tungod sa ilang pagpasibaya naparot sila
sa mga múad sa Hapon.
Ang Kamatayon ni Kap, Salazar
Sa sugilanon sa basahon ni MIbn. Pio Ferandos “The Bohol Guerrillas in Action” iyang
gringon nga naigo sa pusil si Kap. Salazar. Ang pangutana, kinsay nakapusil?
Si Ginong Graciano Bantilan nga maoy nag-ulin (drive) sa trak nga nagdala sa patayng
lawas ni Kap. Salazar ug 11 ka kaubang patay aron ilubong didto sa Tubigon, ug siya gayod ang
nagsapwang sa lawas ni Kap. Salazar, sa dihang akong gikahinabi, miingon siya nga ang dakong
samad ni Kap. Salazar, dinhà sa tiyan.
Si Sarhento Lovino nag-ingon nga samtang nagpinusilay ang duha ka panig, nitabok si
Kap. Salazar sa ilang atubangan nga nag-atubáng sa mga Hapon ug nagtalikod kanila.
Kun ang tiyan ang nakábhak, nagpasabot nga ang balá misulod gikan sa likod Dako ang
kahigayonan nga naunay si Kap. Salazar sa iyang mga tawo. Kining maong kahimtang ságad
kining mahitabo sa gubat.
Ang ako lang ikatimäng (comment) mao nga sa una pang panagsangka napatay na si Kap
Salazar. Mao tingali kadto ang hinungdan nga wala nay nagmandò sa mga sundalo aron magbantay sa múad (reinforcement).
Nag-usab og mugnà ang Behind the Clouds ug si Tenyente Ismael Ingeniero ang napili nga bag-ong pangulo nga puli kang Kapitan Francisco Salazar.