ni: Jes B. Tirol
Lubadlúbad 14, 2022
Mga Mahinungdánong Panagsángkà Sa Bohol, Pilipinas
(Important Battles in Bohol, Philippines)
Bahin Ika-23 (Part 23): Panagsángkà sa Tagbilaran
Pasiuna
Sa ika-25 sa bulan sa Bagyubágyo (October), 1942, tulo ka adlaw human sa daotang nahitabo sa Ubujan, Tagbilaran ang mga pamunóan sa “Behind the Clouds” nagtigom didto sa ilang bulód (headquarter) didto sa Maitom, Balilihan. Apil sa maong tigom si Hawás (Congressman) Genaro Visarra ug si Pamunò Lungsod sa Loon, Bohol nga si Manlalaban Pio Ferandos.
Sa maong panagtigom, ilang nahúkman nga si Tenyente Ismael P. Ingeniero maoy mobanos ni Kapitan Francisco Salazar nga mangúlo sa “Behind the Clouds” nga girélya. Ila usab nga nahúkman ang pagpadayon sa pakigsangka sa mga Hapon ug ilang paninguháon ang paghiúsa sa tanang mga hut-ong sa nagkalainláin nga girélya.
Ang tigom sa panaghiúsa nahitabô didto sa Batuan, Bohol sa ika-29 sa Panlot Nga Diyutay (Nov.) 1942. Si Tnt Ingeniero ang nahimong pangulo ug si Tnt Esteban Bernido ang Luyo-lúyong pangulo.
Laraw Pasulong sa Tagbilaran
Samtang ang mga katilingbanong pamunò (civilian officials) pinangunahan ni Kagawad (Board Member) Conrado Marapao naiyan (iyan = busy) sa pagpahilunà sa tigom sa panaghiusa, ang ubang mga pamunò usab sa “Behind the Clouds”, pinangulohan ni Tnt Vicente Nunag, Jr, naglaraw sa pagpanimalos sa mga Hapon pinaagi sa usa ka hágmit (raid) didto sa Tagbilaran.
Ang Hagmit
Matod pa sa sinulat ni Tnt Vicente Nunag, Jr. ang hagmit nagsugod sa ika-24 sa Panglot Nga Diyutay 1942. Matod pa sa talaadlawán (diary) sa Madre sa Holy Spirit nga si Igsang (Sister) Ferdinandina ang hagmit nagsúgod sa ika-23.
Ang hagmit sa mga girélya walâ magsunod sa maayong pamaági. Wala na makugang ang mga Hapon tungod kay gipahibalo man sa mga girélya ang mga katilingbanon (civilian) nga mosulong sila sa hulonán (camp) sa mga Hapon. Nakapangandam na ang mga Hapon. Ang gisaligan lamang sa mga girélya mao nga daghan sila ug makaasdang sila gikan sa nagkalainláing dapit.
Ang hulonán sa mga Hapon didto sa Bohol Trade School ug Bohol High School. Ang misulong nga mga girélya adunay gikan sa baybayon sa dagat nga misáka sa “puok pantalan”. Adunay gikan sa Talotô, gikan sa Daó, gikan sa Dampas, ug gikan sa Poblasyon Uno. Matod pa sa talaadlawan ni Igsang (Sister) Ferdinandina ang mga Hapon mipabuto og pusil, mortar, masinggan ug dinhay mura og rebentador.
Matod pa sa akong paghinugilon ni Tnt Nunag, dili kaayo daghan ang ilang mga pusil kay wala sila mogamit sa mga pusil nga ilang nailog sa mga Hapon. Kadto tungod kay kun mogamit sila sa pusil sa mga Hapon, dili na nila mahibaloan kun Hapon ba ang nagpabuto o ang ila bang kauban nga girélya.
Ang maong pagsulong sa mga girelya mikabat pa og pipila ka adlaw. Gawas sa hulonán (camp) sa mga Hapon, gisulong usab nila ang tinubdan sa tubig ug dagitab (electricity). Dinhay nangamátay ug nasamdan sa matag pánig.
Diyutay nga Kalisod
Dili malalis nga gisulong sa mga girélya ang hulonan sa mga Hapon sa Tagbilaran. Tataw kaayo ang gisulat sa talaadlawan ni Igsang Fedinandina.
Ang lisod husayon mao nga sa ika-29 sa Panglot Nga Diyutay, si Tnt Vicente Nunag didto sa panagtigom sa Batuan, Bohol. Nagdala siya og duruha (2) ka trak nga mga sundalo aron masiguro nila nga si Kapitan Ingeniero gayod ang mapiling pamunò sa hiniúsang kahugpongan sa Bohol.
Unyà sa ika-7 sa Panglot Nga Dakô (December) 1942 didto na pod siya sa Tagbilaran nga nakigsángkà sa mga Hapon. Waláy naghisgot diin moagi ang mga trak nga gisakyan sa mga sundalo. Walâ pod maghisgot kanákò si Koronel Nunag (Koronel na siya sa among panaghinábi).
Tungod sa pag-apiki sa mga Hapon sa Tagbilaran, ang mga kadagkóan sa Bohol nakaúgda sa gitawag og Free Bohol Government.