ni: Jes B. Tirol
Lubadlúbad 21, 2022
Mga Mahinungdánong Panagsángkà Sa Bohol, Pilipinas
(Important Battles in Bohol, Philippines)
Bahin Ika-24 (Part 24): Kálap Pangpúo (Mopping operation)
Pasiuna
Ang panagtigom alang sa paghiusa sa tanang mga giréyla nahitabo didto sa Batuan, Bohol sa ika-29 sa Panglot nga Diyutay (November) 1942. Ang napili nga pangulo mao si Tnt Ismael Ingeniero ang pangulo sa Behind the Clouds ug ang luyulúyong pangulo mao si Tnt Esteban Bernido, ang pangulo sa Bohol East Battalion sa Guindulman, Bohol.
Nagpili usab sila og mga katilibanong pamunò (civilian officials) ug ang napili nga Gobernador mao si Manlalaban Conrado Marapao, ang ika-2 nga Kagawad sa Lalawigan Lungod kay si Manialaban Agapito lontanosas, Sr. nga mao ang ika-1 Kagawad miábin man sa mga Hapon isip Gobernador sa Bohol sa pamunóan sa mga Hapon.
Sa ika-23 sa Ulalong (January) 1943 dinhay laing tigom nga didto himóa sa Loboc, Bohol. Mahinungdanon kadto nga tigom tungod kay didto sa Loboc ang gihimong ulohan sa pangagam-hanan sa hiniúsang girelya sa Bohol. Sa sunod bulan, sa ika-27 sa Daghangkahoy (February) hangtod sa ika-1 sa Daghangbulan 1943 dinhà na poy laing ligom nga nahitabò didto sa Calape, Bohol. Tinambóngan kadto ni Senador Carlos P. Garcia. Didto na hipnò ang pagpili sa mga pamunò lungsod (mayor) ug ubang mga pangagamhanan sa mga lungsod sa Bohol ug uban pang mga kalihokan.
Didto usab nahúkman nga ibalhin and uloháng lungsod adto sa Carmen, Bohol tungod kay ang Loboc duol ra kaayo sa Tagbilaran diin naghulon ang mga Hapon.
Mga lagmit ug Panagsángka
Sa dihang nahingpit na ang katukóran sa Gawasnong Pangagambanan sa Bohol (Free Bohol Government) nagsugod na pod ang ginagmayng panagsangka tali sa mga Bol-anon ug mga Hapon.
Sagad makabintahâ ang mga Bol-anon kay sila man ang magpili sa dapit ug higayon sa panagsangka. Ang mga Hapon usab sa Tagbilaran ug sa Guindulman mosulong sa mga hulonan sa mga girelya.
Sa tibuok tuig sa 1943 ug hangtod sa tungatúngà sa tuig 1944, mabaskogon kaayon ang mga panagsángkà tali sa mga Hapon ug mga girelya.
Sa ika-25 sa Kabay (June) 1944 nahitabo ang kálap pangpúo (mopping operation) sa mga Hapon diin ang 25,000 ka mga Hapon misulong dinhi sa Bohol aron pagpúo o pagtapos sa mga sundalong Bol-anon.
Ang Hinungdan
Dugay nang nagkalisudlisód ang mga Hapon dinhi sa Bohol ug kanunay silang nangayo og múad (military reinforcement) gikan sa Cebu o Manila apan walâ kahatagi ang Bohol tungod kay naglisod na ang mga Hapon sa laing mga dapit.
Sa bag-o pa ang tuig 1943 dinhay habog nga pamuno sa kasundalohan sa Hapon nga nagsakay og sakhángin (airplane). Nahagså ang maong sakhángin duol sa kadagatan sa Talisay, Cebu. Ang maong sundalong Hapon nagdala diay og mga mapa ug ubang mga papeles alang sa gubat. Nabalitaan sa mga Hapon nga ang mga papeles napunitan sa mga girelya sa Sugbo ug gipasa sa mga girelya sa Bohol aron ipadala ngadto ni Heneral MacArthur didto sa Awstralya.
Aron mapakgang ang pagpadala sa maong mga papeles, ang mga hapon mitakas dinhi sa Bohol aron sa pagpangità sa maong mga papeles.
Ang 25,000 ka mga sundalong Hapon lulan sa 3 ka biday (transport ship), 26 ka lantsa (launches), 7 ka sampan (barges), 3 ka hagaán (cruisers).
Midunggò kining maong mga sakyanan sa lima (5) ka mga dapít sa Bohol. Usa ka biday (transport ship) ug mga lantsa didto sa Valencia, Bohol; duha (2) ka bidáy ug mga sampan didto sa Tagbilaran; mga sampan nga didto modunggò sa Tubigon; ug ang uban didto modunggò sa Talibon ug Ubay.
Ang tanang sundalong Hapon naglakaw paingon sa Carmen, Bohol. Dimalas lang ang Bol-anon nga masugatan sa mga Hapon tungod kay human sa mga pangutana, patyon dayon sa Hapon kay wala sila modawat og bilanggo.
Walay Palad
Daghan kaayo ang mga Bol-anon nga nakabsan sa pálad. Niadtong higayona walâ dinhi si Komandante (Major) Ingeniero tungod kay mipaúli siya sa Iloilo aron paghusay sa kagubot sa iyang banay (family).
Ang nagdumalà dinhi sa Bohol mao si Komandante Esteban Bernido. Iyang gisugo ang mga sundalong Bol-anon sa dili pagsukol tungod kay daghan ra kaayo ang mga kaaway. Si Komandante Bernido didto motawón (take refuge) sa usa ka langob sa Dimiao, Bohol nga mao usab ang gitagóan ni Heneral Samson panahon sa gubat sa mga Amerikano.
Sa sulod lamang sa usa ka adlaw na buntog sa mga Hapon ang tanang mga sundalo ug pangagamhanan sa Bohol. Ang mga Bol-anon nga miabin sa mga Hapon, daw malipayon kay sila ang nakapahimulos sa mga butang nga gipangbiyaan.
Walâ dayon mohawà ang mga Hapon dinhi sa Bohol. Dangtan pa sila sa duha ngadto sa upat ka bulan dinhi sa Bohol. Bisan pa niánå daghan pa gihapon ang nagpabilin dinhi sa Bohol. Nahipos na lang ang mga Hapon sa dihang mibalik na si Heneral MacArthur ug ang mga Hapon dinhi sa Bohol gidala didto sa Leyte aron pagpakiggubat sa mga Amerikano.