Ni: Jes B. Tirol
DaghangKahoy 12, 2023
Mga Lagdan Nga Gigámit Sa Baláan Nga Pítlaw
(Terms Used in Holy Week)
Pasiuna
Sa walâ pa modángat dinhi sa atong kapupúd-an ang mga Katsílà, adúna nay nahán-ay nga tinuóhan dinhi sa Bohol. Ang ulohán sa maong tinuóhan didto mahimutáng sa Agad nga mao ang lungsod sa Antequera, Bohol karon.
Ang templo sa maong tinuóhan didto mahimutáng sa Malabágo. Dili matíno kon diin ang Malabágo, apan gibanàbánà kini nga sákop sa lungsod sa Cortes, Bohol karon, Kun imong basáhon ang sugisaysay (description) nga gisulát sa mga Katsilà, ang maong templo susama ang hulagway sa templo nga gibuhat ni Propeta Moses alang sa Arka sa Pagsáad (Ark of the Covenant).
Dinhà sa taliwalà sa templo nahimutáng ang ámoy (image/ icon), nga matod pa sa mga Eskaya mao ang ámoy ni Ay Suno.
Matod pa sa sinulát sa mga Katsilà nga Heswetas, si Karyapá ang daítan (high priestess) sa Bohol sa walâ pa modángat si Heneral Miguel Lopez de Legazpi sa tuig 1565. Dayag na lang nga dili maayo ang gisulát sa mga Katsílà. Ilang gisaway si Karyapá nga kunó gapatuotúo lang ug ang ámoy sa mga Bol-anon usa lamang ka diyos-diyos.
Sa tuig 1621 si Tamblot na ang Bâbâilang (spokesman) sa tinuóhan sa Bohol.
Nakiggubat si Tamblot batok sa mga Katsílà. Nailog sa mga Katsilà ang templo ug gisákgaw nila ang mga buláwan ug mga lingganay sa templo. Matod pa sa sinulát sa mga Katsílà daghan ang buláwan ang nailog.
Si Tamblot ug ang iyang mga ginsakópan ni ikyas paingon sa tungàtúngà sa púlò sa Bohol. Gilíngla si Tamblot sa mga Katsilà ug napatay siya. Sa pagkamatay ni Tamblot, nahánaw ang lumád nga tinuóhan sa Bohol.
Gipulihan kini sa mga Katsilà sa tinuóhan nga Kristohánon. Nakristohánon ang mga Bol-ánon human sa pagkamatay ni Tamblot ug hangtod karon mao gihapon ang kahimtang tungod kay ang mipúli nga mga Amerikáno mga Kristohánon man usáb.
Mga Katsílà Nagtuón Sa Binisayâ
Ang mga Katsílà walâ motúdlo sa mga Bol-ánon sa ilang pinulongán nga Kinatsilâ. Ang mga Katsílà maóy nagtuón sa Binisayâ. Busà ang atong pinulongan nga Binisaya nagpabílin. Kun adunay pulong nga Kinatsilâ nga walay tumbas nga Binisayâ, buhátan gayod kini og bág-ong pulong nga Binisayâ.
Baláan Nga Pítlaw
Karong panahóna mao ang “Baláan Nga Pitlaw”. Mao kini ang tumbas sa Kinatsilâ nga “Semana Santa” ug Ininglis nga “Holy Week” Ania ang mga lágdan (term) o pulong (word) Binisayâ alang sa Baláan Nga Pitlaw. Atong ihatag ang Ininglis ug sundan sa Kinatsilá.
1. Panalangin sa Lukáy/ Bendíta Lukáy – Palm Sunday. Ang Kinatsila mao ang “Domingo de Ramos (branch)”
2. Baláan nga Tigburukád – Holy Monday. Ang Kinatsilâ mao ang Lunes Sánto.
3. Baláan nga Dumasón – Holy Tuesday. Ang Kinatsilâ mao ang Martes Santo.
4. Tiníblas – Dark Wednesday/ Holy Wednesday. Ang Tiniblas nagagikán sa Kinatsilâ nga “Tiniebla” nga nagkahulogán og kangitngit. Ang Kinatsilâ mao ang Miercoles Santo.
5. Pamúsà – Maunday Thursday Holy Thursday. Ang Kinatsilâ mao ang Jueves Santo.
6. Ulà Pagtubós – Good Friday. Ang Kinatsilâ mao ang Viernes Santo.
7. Tukáw sa Pagkabánhaw – Black Saturday/ Holy Saturday. Ang Kinatsilâ mao ang Sabado Santo.
8. Pasko sa Pagkabánhaw – Easter Sunday. Ang Kinatsilâ mao ang Domingo de Gloria.
9. Pitó ka mga Pulong – Seven Last Words. Ang Kinatsilà mao ang Siete Palabras.
10. Gilánsang sa Balábag – Nailed on the Cross/ Hanged on the Cross. Ang Kinatsilâ mao ang Clavar sobre de la Cruz.
11. Nabánhaw gikan sa mga minatáy – Risen from the dead. Ang Kinatsilâ mao ang Resucitar de la muerto.
12. Hampak – Scourge. To whip and beat.
Walay Ininglis
Si Padre Antonio Ubeda nagasulat sa sugilambong (Novel) nga nag-ulohan og “La Tersa” sa tuig 1852. Mao kini ang labing una nga sugilambong sa tibuok Pilipinas. Iya kining gisulat didto sa Bilar, Bohol.
Aron sa paghulagway sa tumang kasakit ug pag-antos ni Ginoong Hesukristo nigamit siya sa mga pulong “nina” ug “tidlot”. Mga Binisaya kini sa Bohol nga walay tukma nga hubad sa Ininglis. Ang kinadul-an nga hubad mao ang “reopening of old wounds”.
Ang “nina” mao ang samád nga nitang-on na ug nagsugod na pag-alim unya masamad pag-usab. Ang “tidlot” mao ang mga bun-og ug hupong nga modayon pagkasamad tungod sa pagbunal o paglatós. Kun nakasuway o nakasinati na mo sa nina ug tidlot, nasayod kamo kon unsa ka sakit ang samád nga inyong maangkon. Mao kanaâ ang sugisaysay (description) nga gigamit ni Padre Ubeda kabahin sa giantos ni Ginoon Hesukristo.