PAGTÚKIB
Ni: Jes B. Tirol
Himaboyan 28, 2023
MGA MATANG SA HUMAY
(Kinds of rice)
Pasiuná
Karong panahona, daghan pa gihapon ang nga Bisayâ nga mo kaon sa
humay. Apan karong panahona diyotay na lang ang nasayod sa mga ngalan sa
nagkalainláing matang sa humay.
Kaniadto, sa dili pa sa panahon ni Pamuno Nasod Ferdinand Marcos,
Hilabihang daghana ang mga matang sa humay. So panahon ni Pamuno Ferdinand
Marcos iyang gimugnà ang gitawag og “miracle rice”. Matang kini sa humay nga
paspasmutúbò, daghan og ani apan nagkinahanglan og daghang tubig ug
pangtabunók (fertilizer).
Tungod kay sugod tuig 1966 ang miracle rice (IR8) ra man ang ipatanom
nga humay, nag-anam na pod pagkahanaw sa mga laing matang sa humay. Karong
panahona nihit na nimo ikahibalag ang Bol-anon nga nasayod og lima (5) ka
ngalan sa human gikan sa kapin sa usa kagatos ka mga matang sa humay nga
hahisulat pa sa atong mga karaan nga kapulóngnan.
Mga Pulong Nga Nagkahánaw na
riceˡ (glutinous rice) – pilít
rice² (milled grain) – bugás; bugás humáy
rice 3 (new harvested rice) – síngbo, bag-ong áni
rice 4 (over exposed to humidity) – baháy
rice 5 (palay; with husk) – humáy
rice 6 (purple rice) – tapól
rice 7 (unhusked rice grain) – tipasî
rice and corn mix¹ (cooked for food) kalimbúgas, sibákong, sinampángkong,
sambáhog,
rice and corn mix 2 (with sweet potato) – bálhag, sandúloy. Syn. lamód
rice cake 1 (crushed and boiled) – púto
rice cake 2 (crushed and use yeast) – bibingka, bingka
rice cake 3 (kind of unleaven rice cake) – tikoy
rice field 1 (depending on rainful and not on irrigation) – sawód
rice field 2 (dry land rice field) – tágod
rice field 3 (rice plantation) -kahumayán, humayán. Syn. basák, basakán, kabasakán
rice field 4 (the field with rice plants growing) – basák, kabasakán
rice flake (not yet matured rice grain that is roasted and pounded flat) – pilipig
rice flour¹ (flour from rice grains) – tumping, harína (Sp.)
rice flour 2 (mixed with sugar) – himúgó
rice fruit 3 (without grain inside) – yapi
rice fruit bunch (the stalk bearing the fruits) – uháy
rice grain¹ (grain of rice) – lugás humáy
rice grain² (not fully developed) – ulun-úlon, piyasót
rice grain 3 (selected for eating) – aháw
rice grain 4 (selected for planting) – binhì, binhión
rice hull (husk) – umbák
rice paddies – kabasakán, mga basák. Syn. kahumayán
rice paddy – basák. Syn. luwang
rice paper (paper made from rice straw) – buyang-humáy
rice pudding (kind of condiment) – malágkit, bíko
rice stalk – uháy
rice straw – uhót, dagámi
rice wine – pangásì. Syn. dúlpà
Mga Matang sa Humay
(rice, kinds of)-1. aládo. 2. baklaw. 3. badánay. 4. balikig. 5. balinág-on. 6.
baúdnon. 7. bakignon. 8. bilibid. 9. binákhaw. 10. binagákay. 11. binuáya. 12.
binukánan. 13. binúgnà. 14. binulákan. 15. binuláwan. 16. bisaká. 17.
bubuyákway. 18. bug-átan. 19. bulaknága. 20. bumánton. 21. bundók. 22. kabaás.
- kabálwas. 24. kabánay. 25. kabánggà. 26. kabanggi. 27. kabihód. 28. kablsdak.
- kabiyó. 30. kaboán. 31. kabóg. 32. kabúdbod. 33. kabúhò, 34. kabúong, 35.
kabús-ok. 36. kabuyág. 37. kadál-og. 38. kadaát, 39. kadátà. 40. kadáwi. 41.
kadáw-og. 42. kadáyhag. 43. kadáyon. 44. kadúmay. 45. kágba. 46. kagó-o. 47.
kaguyod. 48. kahadág. 49. kahúd-ong. 50. kahúyong. 51. kaibid. 52. kaidot. 53.
kainti. 54. kalamian. 55. kalápdos. 56. kalimpós. 57. kalingkít. 58. kalubid. 59.
kalumpit. 60. kalinggo. 61. kalwis. 62. kamián 63. kanagi. 64. kanalnál. 65.
kangkang. 66. kapayóng. 67. kapisnon. 68. kapúnsa. 69. kapúto. 70. karáwi. 71.
kasikad. 72. katakmág. 73. katapók. 74. katukón. 75. katudsá. 76, katúrsa. 77.
kaubid. 78. kaúngkoy. 79. kaúnhi. 80. kauyón. 81. kawásdak. 82. káwkò. 83.
kinabúnò. 84. kinaykdy. 85. kimitò. 86. kyubóg. 87. kúlan. 88. kundátò. 89.
kundiman. 90. kutsiyám. 91. dahili. 92. dalók 93. dayúmi. 94. dimilitis. 95.
diyamánte. 96. dumidó. 97. dingdong, 98. dúnlok. 99. gamáy. 100. gibing. 101.
ginatós. 102. hinipon. 103. ilun-ilon. 104. imudya. 105, lahos-láhos. 106. lúbang. - lumámbas. 108. lumayag. 109. makán. 110. máklat. 111. mákpak. 112.
magasiliw. 113. magáyà. 114. magkawili. 115. magilok. 116. magsanáyà. 117.
magtawid. 118. malagáya. 119. maligundána. 120. mantika. 121. manumbálay. - masinaw. 123. mariyò. 124. mímis. 125. mukó, 126. mudayág. 127. múnos.
- musiká. 129. nabál 130. nukót. 131. pangadiyo. 132. panhúdwà. 133.
pinálwa. 134. pináwa. 135. pinugahán. 136. pinunit. 137. sagáhid. 138. sampáblo.
- sangguwár. 140. saumpikit. 141. simuát. 142. sinambáwan. 143. sinawingan.
- sinaw. 145. tapól. 146. tinabúno. 147. timúma. 148. umúntol. 149. wagwag