PAGTUKIB
Ni: Jes B. Tirol
Panglot Nga Dakô 10, 2023
Diin Man Ang Kalián Sa Bohol?
(Where was the Gold Mine in Bohol?)
Pasiuna
Matod pa sa karaang mga sinulat sa mga Katsilà, ang mga Bisayâ apil na ang mga Bol-
anon, mahiligon sa mga pahiyas (jewelry) nga bulawan. Ang Datu ug ang iyang asawa magbaguod sa hilabihan kabug-at sa mga bulawan nga idayandayan sa ilang kalawasan.
Adunay bulawan nga ibutang sa liog, sa mga tudlò, sa bukton, sa ubos sa tuhod ug sa kiting-kiting. Ang mga lalaki magbutang og singsing sa ilong ug ang mga babaye magbutang og ariyos sa dalunggan.
Ang dakong pangutana mao, nga diin man gikan ang mga bulawan?
Panahon ni Magallanes
Si Antonio Pigafetta, ang tig-úman (chronicler) sa panaw ni Fernando Magallanes,
nagsulat sa tuig 1521 nga ang pulò sa Bohol adunay daghang mga bulawan. Si Antonio Albo, ang piloto sa lutsa (galleon) ni Magallanes nga gihinganlan og Concepcion, nagsulat usab nga sa pulò sa “Panilongo”, adunay daghan uyamot nga bulawan ug mga luy-a (ginger).
Ang Panilongo, gibanàbanà nga mao ang pulò sa Panglao tungod kay duol man kini sa “Punta Cruz” Maribohoc karon, diin ang lutsa nga Concepcion gisunog ug gituyò pagtundag tungod kay kulang na ang mga tawo nga manakayán.
Pagdangat sa Mga Heswetas
Sa adlawán (date) Panglot nga Diyutay (November) 17, 1596 ang mga Pari nga Hesweta nga si Pari Juan de Torres ug Gabriel Sanchez, nahidangat sa Baclayon, Bohol aron sa pagwali sa tinuhóan nga Kristohanon.
Si Pari Gabriel Sanchez nagpabilin sa Baclayon, samtang si Juan de Torres nagsuruysuroy sa tibuok pulò sa Bohol. Pag-abot niya sa kabukiran sa Talibon, iyang gikahibalag ang usa ka Katsila nga adunay kalián (gold mine) nga gihinganlan og “Minas de Talibon – Talibon mines“. Walâ magsulti si Pari Juan de Torres nga diin gikan kadtong maong Katsilà nga nagkalí. Apan hangtod karong panahona aduna pay nagkali sa maong dapít.
Didto sa Jagnà
Sa tuig 1850, si Parì Mariano Gutierrez de los Dolores, sa lungsod sa Jagna, Bohol nipadala og tahô didto sa Instituto de Biologia Marina de Santander (Institute of Marine Biology of Santander) didto sa Santander sa Espanya. Iyang gihisgotan ang Las Minas del pueblo de Hagna, Bohol o ang mga kalián sa lungsod sa Hagnà, Bohol.
Hangtod karon walâ pa ako makahibalag og taga Jagnà nga nakatuod hain ang kalián sa Jagnà (Jagnà gold mines). Tungod kay ni tahô man si Parì Mariano Gutierrez nga adunay kalián sa Jagnà, atong masabot nga ubay-ubay gayod ang makuhà nga bulawan. Dilì ba kahâ masibot siJoseph Rañola, ang Mayor karon sa Jagna, sa pagpangità hain ang Las Minias de Hagnà?
Karong Panahona
Karong panahona ang mga sugilanon kabahin sa bahandi nga bulawan nga atong
madunggan, mao ang mga bahandi nga kuno gilubong sa mga Hapon panahon sa gúbat.
Matingala o maglibog pod kita, diin man og bulawan ang mga Hapon nga ilan ilubong dinhi sa Bohol. Apan sa atong kasaysayan, bisan pa sa walâ pa modangat ang mga Hapon, dinhà nay daghang sugilanon kabahin sa gilubong o gitagoan nga mga bulawan.
Ang usa ka sugilanon nga hinalabat (legendary story) mao nga ang dapít nga gihinganlan og “dayò”, hilabina kun adunay kawayanan, aduna kunoy gilubong nga bahandì.
Kini tungod kay ang pulong “dayò” nagkahulogan og ulipon nga magbantay sa lubong sa usa ka Dátu. Ang kawayan, tungod kay kaniadto ang tawo nga nisaad nga manimalos, iyang tamnan og kawayan ang lubong sa iyang ginikanan. Dili siya moundang pagdumot samtang buhi pa ang kawayan. Nan, kon Datu ang namatay, dakong kahigayonan nga adunay bahandi nga giapil paglubong nga pagabantayan sa dayò.
Nakatuód ba kamo hain ang mga bulawan sa Bohol?