PAGTUKIB
Ni: Jes B. Tirol
Daghangkahoy 11, 2024
Mga Hinagiban Nga Nakaparot Ni Magallanes
(The Weapons That Defeated Magellan)
Pasiuna
Nasayod kita nga ang hinagiban sa mga Katsilà nga gipangulohan ni Fernando Magallanes,
banhawod (superior quality) kay sa mga hinagiban nila ni Lapulapu ug iyang mga kauban. Ang
pangutana mao, nganong naparot man si Magallanes ug iyang mga kauban didto sa ilang panag sángkà sa Maktán?
Bisan tuod barót (inferior quality) ang kadaghanan sa mga hinagiban sa mga Opongánon
(people of Opon or Mactan) dinhay tulo nila ka mga kahimanan nga nihaom sa dapit og higayon.
Kini sila mao ang “Lambuyóg (slingshot)”, “alho (pestle-like rod), ug “palantig (spear thrower).
Hinagiban sa Katsilà
Ang mga Katsilà nagsul-ob og dabón (armor) nga hinimo sa tumbák (metal) nga nagtabon
sa ilang lawas ug mga bukton. Hinuon, walay dabon ang ilang mga tiil. Nagsul-ob usab sila og
salukót (helmet) nga tumbák.
Ang mga Katsilà adunay mortar, súngpò (musket), kális (sword), bangkaw, bídyo (lance),
ubp. Ang mga hinagiban sa mga Katsila, lunlon hinimo sa tumbák.
Hinagiban sa Opongánon
Matod pa ni Antonio Pigafetta, ang kauban ni Magallanes nga nakasulat sa nahitabo sa
maong panagsangkà, ang mga Oponganon o mga taga-Maktan aduna niining mga hinagiban:
A.) Adunay mga lumad nga nagdala og kampilan o pulang ug mga kalasag (wooden shield)
B.) Adunay uban nga nagdalag hinagiban nga bangkaw (spear) ug bidyo (lance).
K.) Adunay uban nga nagdalag hinagiban nga alho (pole). Tag-as kini kay sa mga kális o
espada sa mga Katsilà ug mahimong madapatan ang mga Katsilà nga dili makabalos sa mga lumad.
D.) Ang mga lumad nanglabay og daghang mga bato. Ang walâ mabantaye ni Pigafetta,
mao nga gilabay kini pinaagi sa lambuyóg (slingshot), sama sa sugilanon sa Balaang Kasulatan
kabahin ni David ug Goliath.
E.) Ang mga lumad nanglabay og lapok. Karong panahona, murag kataw-anan ngano nga
manglabay og lapok ang mga Oponganon. Sa pagkatinuod, ang mga lapok mahimong daw ulan ug
maoy makabasa sa mga pulbora sa pusil o súngpò sa mga Katsila. Ang basâ nga pulbora dili na
makapabuto sa súngpò (musket) sa mga Katsila.
F.) Ang mga lumad naglabay og daghang bangkaw nga kawayan. Kining giingon nga
bangkaw nga kawayan mao ang kalway (dart-like) nga gipalupad ginamit ang palantig. Kining
mga kalway adunay tumoy nga gipagahi sa kalayo.
Bisan tuod dili kaayo tungóp (accurate) ang nilabay sa palantig, apan tungod sa kadaghan
sa nanglupad nga kalway, lagmit gayod nga adunay maigô nga Katsila. Giingon ni Pigafetta nga
adunay kadaghanon nga 1,500 ang mga Oponganon. Labihay walay masamdan nga Katsila?
Ang Palantig
Ang palantig (spear thrower) sa mga Bisayà, mahimo nga ang gamiton mao ang usa ka
pudlos sa kahoy (stick) o kato ra ba hinuon nga lubid nga gigamit sa lambuyog mao ang gamiton
sa pagpalagpot sa kalway.
Ang palantig adunay katas-on nga manga usa ka mitro. Ang kalway usab adunay katas-on
nga usa ug tungà ka mitro. Ang usa ka tumoy sa palantig itaod sa luyo sa kalway ug ang usa ka
tumoy hawiran sa molabay apil ang kalway. Ang kalway hinimo sa pinikas nga kawayan nga
adunay gapasan sa luyo nga tumoy ug talinis sa atubangan.
Inig labyog ug dayong pamuhi sa kalway, sagad adunay katulinon ang kalway nga 144 ka
kilometro matag takna (KMT). Sagad molupad ang kalway sa kalay-on ngs 200 ka mitros. Labaw
pa kini sa maabot sa súngpò (musket) sa mga Katsilà.
Busà nimandò si Magallanes nga dili na lang gamiton ang sungpò. Ang mga mortar usab
atua ra sa layò kaayo nga bóte ug dili makaabot sa mga Oponganon.
Bisan nagkalisod-lisod ang mga Katsilà, mipadayon pa gihapon sila sa pag-ubog tumong
sa mga Oponganon.
Ang mga Oponganon nga nagdala sa alho, misugat sa mga Katsilà ug gimakmak sa alho
ang ilang dabón ug nangalumping kini. Ang salukót (helmet) ni Magallanes, milagpot sa makaduha ka higayon.
Paghulbot niya sa iyang kális o espada, kutob ra sa katunga ang mabitad tungod kay
nalumping man ang iyang dabón. Pagkamatikod ni Lapulapu nga dili na makalihok si Magallanes,
midasmag ang daghang mga Oponganon ug mao nga napatay si Magallanes.
Timang
Bisan tuod nga lupig ang mga hinagiban sa mga Oponganon, ang lambuyog, palantig, ug
alho, haom kaayo sa dapit-panggubatan. Dili maka haw-as sa tubig-dagat ang mga Katsila tungod
kay nagpungasî ang mga kalway nga gipalupad sa mga Oponganon. Dili makabalos ang mga
Katsila kay dili maabot sa ilang pusil ang nahimotangan sa mga Oponganon.
Ang ilang dabon nagpulos batok sa udyong (arrow) apan ang alho nga ilang gitamay, maoy
labing dako nga kadaot ang napahamtang.
Walâ kaayo kini mamatikdi ang “alho” tungod kay ang hubad nga Ininglis sa Blair and
Robertson mao man ang “stake” o “lagdok” sa Binisayà. Ang lagdok mubô ra kaayo. Apan sa
Italyano nga pagsulat ni Pigafetta iyang gisula ang “palo” o “pali” nga nagkahulogan og “pole”
sa Ininglis.
Sa Mehikano nga pagkasulti, ang “palantig” mao ang Atlatl (ot-lot-tal) ug ang “alho” mao “Macuahuitl”. ang
Walà gayod magdahom si Magallanes nga lupigon diay sila sa alho, palantig, ug lambuyog.