PAGTUKIB

Ni: Jes B. Tirol

Daghangbulan 17, 2024

Giunsa Paglákbang ang Humay Aron Mahimúslan

(How Rice Is Processed to be Utilized)

Pasiuna

Dinhi sa Bohol ug sa ubang dapit sa Pilipinas, ang atong sinaligan nga pagkaon (staple

food) mao ang humay. Sa akong nasayran, ang lalawigan ra sa Sugbo ang daghan nga nagsalig sa

maís o yanóng alang sa ilang sinaligan nga pagkȧon.

Ang lakbang (process) sa pagtanom sa humay hangtod nga mahimo na nga kan-onon, taás,

dugay, ug kuti nga búhat. Kaniadto, daghan pa ang nag-uma sa humay busà, dili kaayo mamatikdan

ang pagsáka sa bili sa humay.

Sa panahon pa sa pagdumalà sa mga Amerikano, ang pagbangkaag (educate) sa mga

Pilipino, ila gayod nga giapil ang pagtudlò sa pagpanguma.

Dinhi sa Bohol natukod ang tulo (3) ka matang sa tunghaánas (high school). Ang binatid

(academic) nga tunghaánas mao ang Bohol Provincial High School. Ang tulunghaan sa panimúhat

(vocational school) mao ang Bohol Trade School. Ang tulunghaan sa panguma (agricultural

school) mao ang Bilar School of Agriculture.

Sa pagkawálà na sa mga Amerikano, nagkahánaw ang pagpasulabi sa pagtudlò sa

panimuhat ug sa pagpanguma. Ang mga tulunghan-an nagatutok lamang sa binatid (academic) nga

kaalam. Ug ani-a na kita karon sa kahimtang nga nagalisod na kita sa atong pagkaon nga humay

tungod kay nihit na man ang atong mag-uúma.

Atong tukibon karon ang lákbang sa pagtanom sa humay.

Ang Basak

Ang humay mahimong itanom sa uga ug sa basak nga may tubig. An ang itanom sa uga

nga yútà diyotay ra ang abot. Apan usab, ang basak nagkinahanglan og daghang tubig ug ang

humay kinahanglan pa patubóon sa luyong (seedbed) ug unyà ibalhin sa basak.

Sa magtubô na ang humay, modaghan ang lumot, busà kinahanglan kamótan (remove the

weeds) aron dili malupig ang humay.

Sa dayon nang anihon ang humay, kuhaan og tubig ang basak. Anihon ang humay, giókon

(thresh), ibulad, ug tipigan sa bugasan.

Kaniadto, adunay daghan nga matang sa humay nga nagkinahanglan og napulò ngadto sa

napulog usa ka bulan gikan sa pagtanom hangtod sa pag-ani. Apan ang kasagaran molungtad sa

upat (4) ngadto sa unom (6) ka bulan.

Ang mga pantás (scientists) sa International Rice Research Institute (IRRI) sa Los Baños

Laguna nakamugnà ug humay nga mahinog sa 45 lamang kaadlaw nga gihinganlan og miracle

rice (Bis: Taguhom nga humay). Hangtod karong panahona, kining maong matang sa humay na

ang gipananom sa atong kabasakan.

Apan subô handomon nga sa panahon nga si Ferdinand Marcos, Sr. mao ang namunóan sa

Pilipinas, iyang gipatuman ang Comprehensive Agrarian Reform Program (CARP). Iyang

gisakmit ang mga basakan gikan sa mga agalon sa yutà ug gihatag ngadto sa mga mag-uuma.

Ang nakaapán kay walâ hatagi og puhonan ang mga mag-uuma aron sa pag-ugmad sa ilang

basak. Nikunhod dayon ang abot sa humay sa atong mga kabasakan, ug hangtod karon nag-anam

pa gihapon og kunhod.

Ang kasagaran sa mga pamaagi unsaon paglákbang ang humay aron mahimuslan sa

pagkaon. nagkahanaw na. Ang mga pulong nga atong isulat dinhi sa ubos, diyotay na lang ang

nasayod.

Mga Pulong

1. rice (glutinous rice) – pilít

2. rice (milled grain) – bugás; bugás humáy

3. rice (new harvested rice) – singbo, bag-ong áni

4. rice (over exposed to humidity) – bahay

5. rice (palay; with husk; the plant) – humáy

6. rice (purple rice) – tapól

7. rice (unhusked rice grain) – tipasî

8. rice and corn mix (cooked for food) – kalimbúgas, sibákong, sinampángkong, sambáhog

9. rice and corn mix (with sweet potato) – bálhag, sandúloy. Syn.lamód

10. rice cake (crushed and boiled) – púto

11. rice cake (crushed and use yeast) – bibingka, bingka

12. rice cake (kind of unleaven rice cake) – tíkoy

13. rice field (depending on rainful and not on irrigation) – sawód

14. rice field (dry land rice field) – tágod

15. rice field (rice plantation) – kahumayán, humayán. Syn. basák, basakán, kabasakán

16. rice field (the field with rice plants growing) – basák, kabasakán

17. rice flake (not yet matured rice grain that is roasted and pounded flat) – pilipig

18. rice flour (flour from rice grains) – tumping, harína (Sp.)

19. rice flour (mixed with sugar) – himúgò

20. rice fruit (without grain inside) – yapî

21. rice fruit bunch (the stalk bearing the fruits) – uháy

22. rice grain (grain of rice) – lugás humáy

23. rice grain (not fully developed) – ulun-úlon, piyasót

24. rice grain (selected for eating) – aháw

25. rice grain (selected for planting) – bínhi, binhión

26. rice hull (husk) – umbák

27. rice leaves (the long slender leaves) – uháy. Syn. giháy, dáhon

28. rice paddieskabasakán, mga basák. Syn. kahumayán

29. rice paddy  – basák. Syn. lúwang

30. rice paper (paper made from rice straw) – buyáng-humáy

31. rice pudding (kind of condiment) – malágkit, bíko

32. rice stalk (holding the rice fruits) – uháy

33. rice strawuhót, dagámi

34. rice wine  – pangási. Syn. dúlpà

35. thresh (remove the grains from the hay) – gíok, gúnas

36. winnow (clean the milled rice before cooking by picking out dirt, etc. )- tíl-ag

37. winnow (partial winnowing) – áslag, íslag, háslag

38. winnow (separate the chaff, bran, and grain) – tahóp, táphan

39. winnow (separate the large milled grains from the fine) – alíg-ig

40. winnow (separate the milled grain from those with husk) – sisíg, hinhín. Syn. binlód

41. winnow (separate the tiktik or fine corn grits from the large grits) – talingtíng

42. winnowing tray (made of weaved cane) – nígo. Syn. palapág, tipás