PAGTUKIB
Ni: Jes B. Tirol
Daghangbulan 17, 2024
Giunsa Paglákbang ang Humay Aron Mahimúslan
(How Rice Is Processed to be Utilized)
Pasiuna
Dinhi sa Bohol ug sa ubang dapit sa Pilipinas, ang atong sinaligan nga pagkaon (staple
food) mao ang humay. Sa akong nasayran, ang lalawigan ra sa Sugbo ang daghan nga nagsalig sa
maís o yanóng alang sa ilang sinaligan nga pagkȧon.
Ang lakbang (process) sa pagtanom sa humay hangtod nga mahimo na nga kan-onon, taás,
dugay, ug kuti nga búhat. Kaniadto, daghan pa ang nag-uma sa humay busà, dili kaayo mamatikdan
ang pagsáka sa bili sa humay.
Sa panahon pa sa pagdumalà sa mga Amerikano, ang pagbangkaag (educate) sa mga
Pilipino, ila gayod nga giapil ang pagtudlò sa pagpanguma.
Dinhi sa Bohol natukod ang tulo (3) ka matang sa tunghaánas (high school). Ang binatid
(academic) nga tunghaánas mao ang Bohol Provincial High School. Ang tulunghaan sa panimúhat
(vocational school) mao ang Bohol Trade School. Ang tulunghaan sa panguma (agricultural
school) mao ang Bilar School of Agriculture.
Sa pagkawálà na sa mga Amerikano, nagkahánaw ang pagpasulabi sa pagtudlò sa
panimuhat ug sa pagpanguma. Ang mga tulunghan-an nagatutok lamang sa binatid (academic) nga
kaalam. Ug ani-a na kita karon sa kahimtang nga nagalisod na kita sa atong pagkaon nga humay
tungod kay nihit na man ang atong mag-uúma.
Atong tukibon karon ang lákbang sa pagtanom sa humay.
Ang Basak
Ang humay mahimong itanom sa uga ug sa basak nga may tubig. An ang itanom sa uga
nga yútà diyotay ra ang abot. Apan usab, ang basak nagkinahanglan og daghang tubig ug ang
humay kinahanglan pa patubóon sa luyong (seedbed) ug unyà ibalhin sa basak.
Sa magtubô na ang humay, modaghan ang lumot, busà kinahanglan kamótan (remove the
weeds) aron dili malupig ang humay.
Sa dayon nang anihon ang humay, kuhaan og tubig ang basak. Anihon ang humay, giókon
(thresh), ibulad, ug tipigan sa bugasan.
Kaniadto, adunay daghan nga matang sa humay nga nagkinahanglan og napulò ngadto sa
napulog usa ka bulan gikan sa pagtanom hangtod sa pag-ani. Apan ang kasagaran molungtad sa
upat (4) ngadto sa unom (6) ka bulan.
Ang mga pantás (scientists) sa International Rice Research Institute (IRRI) sa Los Baños
Laguna nakamugnà ug humay nga mahinog sa 45 lamang kaadlaw nga gihinganlan og miracle
rice (Bis: Taguhom nga humay). Hangtod karong panahona, kining maong matang sa humay na
ang gipananom sa atong kabasakan.
Apan subô handomon nga sa panahon nga si Ferdinand Marcos, Sr. mao ang namunóan sa
Pilipinas, iyang gipatuman ang Comprehensive Agrarian Reform Program (CARP). Iyang
gisakmit ang mga basakan gikan sa mga agalon sa yutà ug gihatag ngadto sa mga mag-uuma.
Ang nakaapán kay walâ hatagi og puhonan ang mga mag-uuma aron sa pag-ugmad sa ilang
basak. Nikunhod dayon ang abot sa humay sa atong mga kabasakan, ug hangtod karon nag-anam
pa gihapon og kunhod.
Ang kasagaran sa mga pamaagi unsaon paglákbang ang humay aron mahimuslan sa
pagkaon. nagkahanaw na. Ang mga pulong nga atong isulat dinhi sa ubos, diyotay na lang ang
nasayod.
Mga Pulong
1. rice (glutinous rice) – pilít
2. rice (milled grain) – bugás; bugás humáy
3. rice (new harvested rice) – singbo, bag-ong áni
4. rice (over exposed to humidity) – bahay
5. rice (palay; with husk; the plant) – humáy
6. rice (purple rice) – tapól
7. rice (unhusked rice grain) – tipasî
8. rice and corn mix (cooked for food) – kalimbúgas, sibákong, sinampángkong, sambáhog
9. rice and corn mix (with sweet potato) – bálhag, sandúloy. Syn.lamód
10. rice cake (crushed and boiled) – púto
11. rice cake (crushed and use yeast) – bibingka, bingka
12. rice cake (kind of unleaven rice cake) – tíkoy
13. rice field (depending on rainful and not on irrigation) – sawód
14. rice field (dry land rice field) – tágod
15. rice field (rice plantation) – kahumayán, humayán. Syn. basák, basakán, kabasakán
16. rice field (the field with rice plants growing) – basák, kabasakán
17. rice flake (not yet matured rice grain that is roasted and pounded flat) – pilipig
18. rice flour (flour from rice grains) – tumping, harína (Sp.)
19. rice flour (mixed with sugar) – himúgò
20. rice fruit (without grain inside) – yapî
21. rice fruit bunch (the stalk bearing the fruits) – uháy
22. rice grain (grain of rice) – lugás humáy
23. rice grain (not fully developed) – ulun-úlon, piyasót
24. rice grain (selected for eating) – aháw
25. rice grain (selected for planting) – bínhi, binhión
26. rice hull (husk) – umbák
27. rice leaves (the long slender leaves) – uháy. Syn. giháy, dáhon
28. rice paddies – kabasakán, mga basák. Syn. kahumayán
29. rice paddy – basák. Syn. lúwang
30. rice paper (paper made from rice straw) – buyáng-humáy
31. rice pudding (kind of condiment) – malágkit, bíko
32. rice stalk (holding the rice fruits) – uháy
33. rice straw – uhót, dagámi
34. rice wine – pangási. Syn. dúlpà
35. thresh (remove the grains from the hay) – gíok, gúnas
36. winnow (clean the milled rice before cooking by picking out dirt, etc. )- tíl-ag
37. winnow (partial winnowing) – áslag, íslag, háslag
38. winnow (separate the chaff, bran, and grain) – tahóp, táphan
39. winnow (separate the large milled grains from the fine) – alíg-ig
40. winnow (separate the milled grain from those with husk) – sisíg, hinhín. Syn. binlód
41. winnow (separate the tiktik or fine corn grits from the large grits) – talingtíng
42. winnowing tray (made of weaved cane) – nígo. Syn. palapág, tipás