PAGTUKIB

Ni: Jes B. Tirol

Himabuyan 26, 2024

Karaan Nga Kahibalo Sa Tubóng Bukbök

(Old Knowledge in Compass Navigation)

Pasiuna

Atò nang nasayran nga ang kanhiay nga mga Bisaya, hanas na sa pamaagi sa panakayan sa

dágat. Ang atong mga karaan nga mga pulong atò pang makaplagan sa mga karaan nga

kapulongnan (dictionary).

Apan tungod kay ang pinulongan nga gigamit sa atong mga tulunghaan mao man ang

Ininglis, ato nang nataligam-an (neglected) ang atong mga karaan nga mga kahibalo ug katakós

(ability).

Ang padaloman (magnetic compass) napathaw (invented) sa mga Insik sa kanhiay pa nga

panahon. Nadala ni Marco Polo (1254-1324) kining maong kaalam ngadto sa Uropa. Apan sa wala

pa makahibalo ang mga Uropanhon sa maong kaalam, ang mga Bisaya nasayod na ug nagagamit

na sa padaloman.

Busà, ginamit ang padaloman ug ang pag-ábag sa lawangitan (heavenly bodies), ang mga

Bisayà makapanaw na sa mga halayong dapit, bisan pa sa Tsina, Sáyam (Thailand), Borneo,

Malaka, ug hangtod sa Indiya.

Ang pinulongan nga Sinugboanon Binisaya aduna nay pulong nga “saníb = bireme” ug

“lapid trireme”. A sanib adunay duruha ka pátong sa magbubugsay ug ang lapid adunay tulo ka

patong sa magbubugsay. Sa atò pa, dagkò na kaayo kining mga sakyanan sa dakat nga gibanàbánà

ni Bayani Jose Rizal nga mokabat sa 2,000 ka tonelada ang kabug-aton.

Mga Lugpong

Ania ang mga lugpong sa tubóng bukbök nga angay natong kat-onan aron maukyab ang

inyong garbo sa inyong pagkabisaya:

1. Aft (rear of boat) – ulinán, sa ulinán, sa luyó

2. Aldebaran (name of bright star) – talákos

3. Aquarius (Zodiac sign) ——- Tigság-ob

4. Aries (Zodiac sign) ——– Kánding

5. Bavigate (two or more ships following each other) – lapát

6. Big Dipper ——- Lusóng

7. Cancer (Zodiac sign) ——— Alimángo

8. Capricorn (Zodiac sign) ——- Mulupúlo

9. Comet ——- tálà

10. Constellation ——- kalálaw

11. Cosmos ——– lukúpngatanan

12. Cygnus or Swan Constellation – Manók

13. Eclipse ——- bakunáwa

14. Equator ———– tungalibútan; ekwador (Sp.)

15. Equinox ——— kilingán

16. Galaxy ——- kapunáwan

17. Gemini (Zodiac sign) ——- Binkít

18. Helm (the steering apparatus of a vessel) – bansalán, bansän, kalíng, timón (Sp.), ulín

19. Hull of boat – balkásan, kásko (Sp.)

20. Jupiter —– Bungád

21. Leo (Zodiac sign) —– Liyón

22. Libra (Zodiac sign) ——– Timbangán

23. Mars (red planet) —– Pula nga bitulág

24. Meridian ——– talúktok; meridyáno (Sp.)

25. Milky Way Constellation – Lagnasón; Daláwda 

26. Moon —– búlan 

27. Morning Star ——- Kabugasón

28. Naval expedition; military expedition – ságpang

29. Navigate (to sail)-layág, pagpánaw sa dágat, nabigár (Sp.). Syn. lawíg

30. North Magnetic Pole – Imanon nga Tado Sa Amihanan

31. North Pole – Tádo sa Amihanan

32. North Star; Polaris —— Magsukób

33. Orbit of heavenly body —– ás-as

34. Orion Constellation —— Bátik; Balátik

35. Parallel ——–búyon; buyónan

36. Pisces (Zodiac sign) —– Isdà

37. Planet (Sp: planeta) —— bitulág; planeta (Sp.)

38. Pleiades Constellation ——- Amupó; Amupúlo

39. Pole (Earth’s Pole) —–tádo

40. Prow (front part of boat; bow) – pamáong; prowa (Sp.). Syn. panúlong

41. Sagittarius (Zodiac sign)—— Suláng

42. Scorpio Constellation (Zodiac) ——– Sílib

43. Shooting Star; Meteor —— bulalakaw

44. Small Dipper —— Butíti

45. South Magnetic Pole – Imanon nga Tado sa Habagatán

46. South Pole – Tádo sa Habagatán

47. Star —– bitúon

48. Sun ——- ádlaw

49. Taurus Constellation (Zodiac) ——— Tabalong

50. Universe —- kapunawpunáwan; uniberso (Sp.)

51. Venus (planet) ——- Kapanúsan

52. Virgo (Zodiac sign) ——- Ulay