PAGTUKIB
Ni: Jes B. Tirol
Himabuyan 26, 2024
Karaan Nga Kahibalo Sa Tubóng Bukbök
(Old Knowledge in Compass Navigation)
Pasiuna
Atò nang nasayran nga ang kanhiay nga mga Bisaya, hanas na sa pamaagi sa panakayan sa
dágat. Ang atong mga karaan nga mga pulong atò pang makaplagan sa mga karaan nga
kapulongnan (dictionary).
Apan tungod kay ang pinulongan nga gigamit sa atong mga tulunghaan mao man ang
Ininglis, ato nang nataligam-an (neglected) ang atong mga karaan nga mga kahibalo ug katakós
(ability).
Ang padaloman (magnetic compass) napathaw (invented) sa mga Insik sa kanhiay pa nga
panahon. Nadala ni Marco Polo (1254-1324) kining maong kaalam ngadto sa Uropa. Apan sa wala
pa makahibalo ang mga Uropanhon sa maong kaalam, ang mga Bisaya nasayod na ug nagagamit
na sa padaloman.
Busà, ginamit ang padaloman ug ang pag-ábag sa lawangitan (heavenly bodies), ang mga
Bisayà makapanaw na sa mga halayong dapit, bisan pa sa Tsina, Sáyam (Thailand), Borneo,
Malaka, ug hangtod sa Indiya.
Ang pinulongan nga Sinugboanon Binisaya aduna nay pulong nga “saníb = bireme” ug
“lapid trireme”. A sanib adunay duruha ka pátong sa magbubugsay ug ang lapid adunay tulo ka
patong sa magbubugsay. Sa atò pa, dagkò na kaayo kining mga sakyanan sa dakat nga gibanàbánà
ni Bayani Jose Rizal nga mokabat sa 2,000 ka tonelada ang kabug-aton.
Mga Lugpong
Ania ang mga lugpong sa tubóng bukbök nga angay natong kat-onan aron maukyab ang
inyong garbo sa inyong pagkabisaya:
1. Aft (rear of boat) – ulinán, sa ulinán, sa luyó
2. Aldebaran (name of bright star) – talákos
3. Aquarius (Zodiac sign) ——- Tigság-ob
4. Aries (Zodiac sign) ——– Kánding
5. Bavigate (two or more ships following each other) – lapát
6. Big Dipper ——- Lusóng
7. Cancer (Zodiac sign) ——— Alimángo
8. Capricorn (Zodiac sign) ——- Mulupúlo
9. Comet ——- tálà
10. Constellation ——- kalálaw
11. Cosmos ——– lukúpngatanan
12. Cygnus or Swan Constellation – Manók
13. Eclipse ——- bakunáwa
14. Equator ———– tungalibútan; ekwador (Sp.)
15. Equinox ——— kilingán
16. Galaxy ——- kapunáwan
17. Gemini (Zodiac sign) ——- Binkít
18. Helm (the steering apparatus of a vessel) – bansalán, bansän, kalíng, timón (Sp.), ulín
19. Hull of boat – balkásan, kásko (Sp.)
20. Jupiter —– Bungád
21. Leo (Zodiac sign) —– Liyón
22. Libra (Zodiac sign) ——– Timbangán
23. Mars (red planet) —– Pula nga bitulág
24. Meridian ——– talúktok; meridyáno (Sp.)
25. Milky Way Constellation – Lagnasón; Daláwda
26. Moon —– búlan
27. Morning Star ——- Kabugasón
28. Naval expedition; military expedition – ságpang
29. Navigate (to sail)-layág, pagpánaw sa dágat, nabigár (Sp.). Syn. lawíg
30. North Magnetic Pole – Imanon nga Tado Sa Amihanan
31. North Pole – Tádo sa Amihanan
32. North Star; Polaris —— Magsukób
33. Orbit of heavenly body —– ás-as
34. Orion Constellation —— Bátik; Balátik
35. Parallel ——–búyon; buyónan
36. Pisces (Zodiac sign) —– Isdà
37. Planet (Sp: planeta) —— bitulág; planeta (Sp.)
38. Pleiades Constellation ——- Amupó; Amupúlo
39. Pole (Earth’s Pole) —–tádo
40. Prow (front part of boat; bow) – pamáong; prowa (Sp.). Syn. panúlong
41. Sagittarius (Zodiac sign)—— Suláng
42. Scorpio Constellation (Zodiac) ——– Sílib
43. Shooting Star; Meteor —— bulalakaw
44. Small Dipper —— Butíti
45. South Magnetic Pole – Imanon nga Tado sa Habagatán
46. South Pole – Tádo sa Habagatán
47. Star —– bitúon
48. Sun ——- ádlaw
49. Taurus Constellation (Zodiac) ——— Tabalong
50. Universe —- kapunawpunáwan; uniberso (Sp.)
51. Venus (planet) ——- Kapanúsan
52. Virgo (Zodiac sign) ——- Ulay