Ni: Jes B. Tirol
Kangurulsol 1, 2024
Mga Lugpong Sa Lugay Ug Pangagamhánan
(Terms for Politics and Government)
Pasiuna
Ang kapunongan sa LUBAS SA DAGANG BISAYA (LUDABI) natukod sa Lubadlubad
(August) 28, 1956. Ang LUDABI maoy gilang kapunongan nga hawod sa pinulongang
Sinugboanon.
Ning hawod kini tungod kay ang mga magtutukod sa maong kapunongan mga hawod usab nga mga tawo. Apil na kanila ang mga nahisakop sa nahiunang kapunongan nga Akademiyang Bisayà nga sila si Kanhi Pamuno Nasod Carlos P, Garcia, Puli Pamuno Nasod Emanuel Pelaex, ubp. Sa dihang ang mga sakop sa Akademiyang Bisaya nahimo nang mga hawod nga mga lugayna (politicians) nagkaawop na ang kapunongan sa Akademiyang Bisaya.
Busà ang mga hawod nga magsusulat ug mga magsisibya sa radyo nga sila si Natalio
Bacalso, ubp. nagtukod sa bag-ong kapunongan nga LUDABI. Si Manlalaban Tomas
Hermosisima ang nakabuhat ug hawod kaayo nga kapulongnan (dictionary) nga maoy gisaligan
sa mga magsusulat, mababalak, magsisibya, ug hangtod ang pahayagan (magazine) nga Bisaya.
Ang dakong kakulangan sa LUDABI mao nga wala sila makahimo nga ang Sinugboanon mahimong itudlò ug pagatun-an sa tulunghaan. Gipasagdan lang nila nga ang Tinagalog ra ang ipatudlo sa tulunghaan.
Sa ngadto-ngadto nga lakat sa panahon ang mga katigulangan ming anam na sa pagtaliwan ug ang ilang mga sinulat nagpabilin na lamang sa mga buyáng (paper) nga walâ nay sunod likwa nga mobasa ug magpahimulos.
Sa nahimo akong Nasudnong Pamuno sa LUDABI sa tuig 1994, akong namatikdang walâ nay nagtuon sa Sinuboanon. Busà naninguhà ako nga matun-an ang Sinugboanong Bisaya sa tulunghaan. Sa tuig 1998 nagsugod ako pagtudlo sa Binisaya sa mga tinun-an sa pagkabanalam (engineering students) sa Kinatumhaan sa Bohol (University of Bohol) ug hangtod karon gitudlò pa gihapon ang Binisaya sa Kinatumhaan sa Bohol apil ang habog nga matimatika.
Sugod sa tuig 2013 gisugdan na untă ang pagtudlò ug pagtuon sa inahanong pinulongan sa mga tinun-an apan subò nga handumon nga mobabag pa gayod ang mga Tagalog nga ang Filipino a kuno ang pagatun-an. Sayod kita nga ang pinulongang “Filipino” usa ka sinampangkong nga Dinulongan. Busà ang atong mga kabatan-onan aduna usab ing sinampangkong (pidgin) nga Sinultihan ug pangisip.
Atong tukibon karon ang mga namugna na untă nga mga pulong alang sa lugay (politics) ug pangagamhanan apan nihit na lang ang mogamit sa maong mga pulong.
Mga Lugpong
1. anticlerical (opposed to clerical influence in civic or political affairs) – súpak sa mga pari
2 aristocracy – pagkatúpas, aristokrásya (Sp). Syn. hamiliánon
3. autarchy (absolute sovereignty)-búg-os nga gúob
4 autarchy (self-government) – kaugalíngong pangagamhánan
5. autocracy (a rule by one person) – avtokrásya (Sp), usay-gamhánan
6. body politic (the nation as an organized political entity) – nasódnong lugáyna
7. bureaucracy (government by bureaus) – pamunóan sa pilá ka pangúlo, burokrásya (Sp), batikánan
8. centrist (moderate position or views in politics) – ábdong sa lúgay, ábdong sa politiká
9. chiliarch (commander of a thousand men, in Greek antiquity)-panogót sa liboán
10. constitutionalism (a government based on a constitution) – pangagamhanang pinasikad
og batakáng baláod
11. decemvirate (a government by ten people) – pamunóan sa napúlo
12. demagogic (unprincipled political agitation) – magubóton
13. democracy (government) – demokrásya (Sp.)
14. democracy² (social equality) – kaangáyan
15. diarchy (two persons have joint power to rule) – duruháy gamhanan, duruháy namunóan
16. direct primary (to have a preliminary election by a political party to select their candidate)
-balagtáon
17. episcopacy (government of a church by bishops) – pangagamhanan sa obispo/ sunát
18. fascism (a political philosophy that exalts the nation and race) – pasísmo (Sp.)
19. federalism (the system of federal government or union)-pagpanagtipon
20. geopolitics (the study of political and economic geography) – lúgay sa kalibútan
21. gerontocracy (a government conducted by the oldest men) – pangagamhánan sa tigúlang
22. gerrymander (to alter a voting area to favor a political party) – pihinlúgay
23. government – pangagamhánan, kagamhánan, gobiyérno (Sp.). Syn. pamunóan
24. government, local – pangagamhánang timíndok
25. gynarchy – [See: gynecocracy]
26. gynecocracy (government by a woman or by women; gynarchy)- pamunóan sa mga babáye
27. hagiarchy (government by holy men) –pangagamhánan sa mga baláang tawo
28. hagiocracy = hagiarchy
29. heartland (base of political power controlling the surrounding areas) – uyokán nga kayutáan, uyokáng kayutáan
30. hierarch (high priest) – bíki. Syn. sunát
31. hierarchy (group of persons or things arranged in successive order) – bautbáot. Syn. sadsáad
32. hierocracy (a government by priests and members of the clergy)-gigámhan sa mga pári. Syn. gigámhan sa Ginóo
33. high priest (hierarch) – bíki. Syn. sunát
34. home-rule (self-government) – kaugalíngong pangagamhánan
35. king (a monarch) – hári, hádi
36. leftist (one whose political views are not conservative) – wálhon
37. mobocracy (ruled by a mob) – gigámhan sa síkaw
38. monarch (king) – hári, hádi, monárka (Sp.)
39. monarchy (government by a monarch) – panaghári, gingharían, monarkíya (Sp.)
40. nepotism (governmental patronage extented to relatives) – píhig-kadúgò, píhig-kabánay
41. oligarch (ruler in an oligarchy) – oligárka (Sp.)
42. oligarchy (governed by few people) – oligarkiya (Sp.). Syn. mamiing, pamunóan sa mamíing
43. patriarch (male leader of a family) – patriárka (Sp.), kapúgdan. Syn. amahan sa
panimaláy, pangulo sa bánay, agatón
44. plutocracy (government by the wealthy) – kagamhánan sa mga aduháhan
45. political (pertaining to politics) – lugáynon, politikánhon (Sp.)
46. political party’ (as an organization) – apín, partído Syn. kapunóngan
47. political party² (as institution) – budáyaw
48. politician (one who is engaged in politics) – lugáyna, politiko (Sp.)
49. politicize (make political) – paglúgay, nalúgay
50. politico (politician) – lugáyna, politiko (Sp.)
51. politics (the art of government administration) – lúgay, politika (Sp.)
52. polity (the method of government of a nation) – paági sa pangagamhanan
53. Realpolitik (realistic politics) – lúgay nga mapuslánon
54. republic (kind of government) – republiká (Sp.)
55. roorback (fictitious political report) – paskin-palíngla
56. self-government (home-rule) – kaugalíngong pangagamhánan
57. slavocracy (political power of slaveholders) – pangagamhánan sa ulipónan
58. stalking-horse (in politics, a candidate put forth to divide the opposition) – surámbaw
59. stratocracy (government by the armed forces or military class) – pangagamhánan sa kasun-dalóhan
60. strongman (one who wields great political power and influence) – háwak
61. stump³ (place or platform for political speeches) – bantawán
62. superpower (a theoretical entity conceived as having political power over other countries) – ban- gamhánan
63. thearchy (government by God) – pangagam-hánan sa Ginóo
64. theocracy (a state that claims that God is their ruler) – gigámhan sa Ginóo. Syn. gigámhan sa mga párì
65. triumvirate (government by three men) – pamunóan sa tuló
66. ward heeler (a hanger-on of a politician or its leader) – agapán
67. welfare state (a state where the government assumes a great portion of the social welfare
of the citizens)- magayónon nga bansâ
68. witch hunt (an investigation for ulterior motives, as harassing political opponents) nanghám-ak