PAGTUKIB
Ni: Jes B. Tirol
Bagyubagyo 20, 2024
Mga Hiplì Sa Paggamit Sa Unanggikit “Tag..” ug “Tig..”
(Nuances for the Use of the Prefix “Tag..” and “Tig..”
Pasiuna
Ang Binisayâ anaa mapining (classify) sa pinulongan nga madinugtungdugtongon
(agglutinative language). Kining maong pinulongan nagsalig kaayo sa mga langgikit (affixes).
(Pahimangnò: Ang akong natigóm karon mokabat na sa 4,351 ka mga langgikit sa Binisayâ. -JBT)
Lahî kini nga pinulongan kun intandi sa Ininglis nga malinubaylubayon (inflectional). Ang Ininglis
nagsalig sa punglihok (verb).
Ang Ininglis dili makahimo og kapahayag (sentence) nga walay punglihok. Apan ang
Binisayâ makabuhat og kapahayag bisan og walay punglihok. Ang Binisaya nga kapahayag,
“Tambok si Pedro” o “Si Pedro tambok” walay punglihok. Ang tumbas nga Ininglis “Pedro is fat”
nagkinahanglan sa punglihok nga “is”.
Hipli sa A, I, O/U
Ang Sugboanong Binisayâ aduna lamay tulo (3) ka mga tingogan (vowel) nga A, I, U, sa
Panahon nga ang lumad pa nga panitik ang gigamit nga mao ang “badlit”.
Ang gipanudlò sa mga Katsilà nga panitik (alphabet) nga Linatin, adunay lima (5) ka mga
tingogan. Busà naglibog ang mga Katsilà unsaon paghimo og kalahian sa “I” ug “E” uga “U”
ug “O”. Mibiya na lamang ang mga Katsilà, wala kayod sila makahimo ug latid (rule) unsaon kini
paggamit.
Tungod kini sa kinaiya sa Binisayà nga ang mga langgikit nga magdala og “A, I, U/O”
adunay mga hipli (nuances) nga walâ sa Kinatsilâ og bisan pa sa Ininglis.
Mga Kinaiya
Ang langgikit (affix) nga nagdala og tingogan “..A” magpasabot og kahimtang sa
sumbanan nga pulong nga gilanggikitan. Ang langgikit nga nagdala og tingogan “..I” magpasabot
og lihok (action) o lákbang (process) sa sumbanan nga pulong. Ang langgikit nga nagdala sa tingogan nga “..O/U” magpasabot sa kahimtang nga umaabot (future) o walâ mahitabô (non-event).
Pananglitan, atong tukión ang pulong “buák” nga gibutangan og tapunggikit (suffix) nga
“A, I, O” ug mahimo na nga “buk-a”, “buk-i”, ug “búk-on”.
1. “Buk-a kanang bató” nagpasabot sa sugò nga ibutang sa kahimtang nga buák ang bató.
2. “Buk-i kanang bató” nagpasabot sugo sa paglihok aron mabuak ang bató. Ang
gipahimug-atan sa ipasabot mao ang lákbang (process) sa pagbuák.
3. “Buk-on kanang bató” nagpasabot nga sa umaabot nga panahon, ang bato mahimo nang buák.
Hiplì sa Tag.. ug Tig..
Ang unanggikit (prefix) nga “Tag..” magpasabot sa panag-iya o paghupot sa butang og
kahimtang sa sumbanan nga pulong. Pananglit ang sumbanang pulong mao ang “baláy” (house).
Ang bag-ong pulong “Tagbaláy” magpasabot nga ang tawo nga gitumbok mao ang tag-iya sa
balay.
Ang unanggikit nga “Tig..” magpasabot sa maglilihok sa ipasabot sa sumbanan nga pulong.
Pananglit ang pulong “balay” mahimo nang “Tigbalay”. Magpasabot kini sa pagtumbok sa tawo
kansang buhat o lihok mao ang kabahin sa balay, sama sa panday nga tiggamâ og baláy.
Tagpa.. ug Tigpa..
Ang “Tagpa..” gilangkoban sa duha ka langgikit nga “TAG + PA”. Ang langgikit nga
“PA..” magpadayag sa pagtugot sa sa paghimo.
Busà ang unanggikit nga “Tagpa..” magpasabot sa pagpanag-iya sa gitugot nga kahimtang
sa sumbanan nga pulong. Pananglit ang sumbanan mao ang “salipod”.
Ang bag-ong pulong nga “Tagpanalipod” nagpasabot sa pagpanag-iya sa katungod sa
pagsalipod, sama sa “Ang Gino-o mao ang tagpanalipod kanato batok sa kasal-anan.”
Ang unanggikit nga “Tigpanalipod” nagpasabot nga ang buhat pagsalipod pagahimoon
lamang sa matag karon ug unya, o kun adunay sugo.
Ang pulong “Tagpakumpisal (confessor)” mao ang angay gamiton alang sa Pari. Dili
maayo ang “Tigpakumpisal” kay walâ kini magdala sa hipli sa kahulogan nga mao gayod ang
katungdanan sa usa ka Pari.