PAGTUKIB
Ni: Jes B. Tirol
Panglot Nga Diyotay 3, 2024
Pag-imato ug Pagsaulog sa Kalagkálag
Pasiuna
Sa wala pa modangat dinhi sa atong kapupúd-an ang mga Katsila, aduna na kitay
atong kaugalingon nga pagtuo ug tinuohan.
Ang babaylan mao ang lalaki nga nangulo ug ang daitan mao ang babaye nga
nangulo sa tinuohan.
Ang atong kinaraan nga tinuohan napulihan na sa Kristohanon nga pagtuo apan
aduna pa gihapoy mga tulumanon nga wala mapapas sa Kristohanon.
Anito ug Umalayad
Ang anito mao ang kinaraan nga pag-ampo nga gipahinungod sa diwa (spirit) sa
atong mga agaton (male ancestor) ug ubô (female ancestor).
Ang umalayad mao ang pag-ampo nga gipahinungod sa usa ka tawo nga giisip
nga hawod o bayani kansang diwa angayan gayod nga pagaampóan kay makatabang sa
nag-ampò. Susama sila sa gitawag og “Santos (Balaan)” sa mga Kristohanon.
Sa tanol (formal) nga pagkasulti ang Kristohanon nga tinuohan nagyam-id sa
anito ug umalayad apan dili gayod kalikayan nga adunay tawo nga maghandom sa iyang
mga katigulangan ug sa mga bayani sa iyang kaliwatan. Busa ang karaan nga mga dayhag
(rite) ginabuhat pa gihapon.
Paglubong
Ang mga Boholano kaniadto aduna nay mga pamaagi sa paglubong sa ilang mga
nangamatay. Sagad ang patayng lawas isulod sa lungon nga maayo nga pagkakulit.
Kining lungon itunod sa langob, lungag, o sam-ang sa mga pangpang.
Dinha pod kaniadto ang kagawian sa paglubong sa dakong patag nga gitawag og
kalatagan. Mao kini karon ang gitawag og “memorial park“.
Laing Kinabuhi
Sama ra sa mga tawo karon, ang atong mga agaton nagtuo usab nga ang tawo
adunay kalag ug kinabuhi luyo sa kamatayon.
Aduna laman ing diyotay nga kalainan. Ang atong Kristohanon nga pagtuo
nagaingon nga ang kalag sa maayong tawo moadto sa langit ug ang kalag sa daotan nga
tawo moadto sa sulad (hell). Ang mga Romano Katoliko gipatuo pa gani sa sawán
(purgatory) nga maoy padulngan sa kalag sa namatay samtang maghulat sa hukom sa
Ginoo.
Ang atong karaan nga pagtuo mao nga ang kalag sa namatay ania pa gihapon
dinhi sa kalibutan apan anaa lang sa laing malasukod (dimension) nga dili natò makita.
Mahimo pa sila natong sangpiton.
Mao kini ang katarongan sa pagtuo sa anito ug umalayad. Sa buhi pa sila ang
atong mga ginikanan mao ang nagbantay ug nag-amuma kanato busa bisan tuod atua na
sila sa laing malasukod, aduna pa gihapon silay kasibot sa pagtabang kanato.
Kalagkalag
Ang tinuohan nga dala sa mga Katsila ug Amerikano adunay susama nga dayhag
tali sa ato-a.
Adunay gitawag sa Ininglis nga Halloween, All Saint’s Day, ug All Soul’s Day.
Gisaulog kini sa mga adlaw nga Bagyubagyo 31 (Oct. 31), Panglot nga Diyotay 1 (Nov. 1)
ug Panglot nga Diyotay 2 (Nov.2).
Sayon ra kaayo ang pagsagop sa tinuohan sa mga langyaw tungod kay aduna na
man kita niini. Ang Halloween maoy tumbas sa atong “Dugmak” ug ang All Soul’s Day
maoy tumbas sa atong “Kalagkalag“. Ang All Saint’s Day wala kaayoy tumbas tungod
kay ang atong taghuna (concept) sa Umalayad, dili man kaayo haom sa Saint sa Ininglis.
Ang atong gigamit mao ang Kinatsila nga Todos Los Santos. Apan kon atong pugson
paghubag mahimo kining hubaron nga “Adlaw sa Tanang mga Sal-ong” o “Adlaw sa
mga Balaan“.
Sa mga Katsila ug Amerikano ang dugmak (Halloween) mao ang pamaagi sa pag-
abog sa daotan nga diwa (spirit). Apan karon nausab na kini. Kita nahinuon ang
mahadlok sa daotang diwa.
Panahon sa dugmak ang matag banay magatapok ug mag-ampò. Adunay tagana
nga pagkaon alang sa mga sakop sa banay. Tungod kay ang gipahinungdan sa pag-ampo
mao man ang mga kalag sa agaton ug ubô, adunay tipik sa pagkaon nga dalhon sa
lubnganan. Kun layo ang lubnganan mahimo nga anhà na lang idalit sa guwang (altar)
sulod sa balay.
Apan lahî ang mga Katsilâ. Ang ilang dalitan sa mga pagkaon mao ang mga
balaan o Santos. Gitawag kini nila og plasibo nga nagkahulogan og pagtagbaw or
pagpuypoy sa mga kalag. Busa kun buot ka mosunod sa mga Katsila mag-andam na pod
ka og laing mga pagkaon sa sunod adlaw alang sa plasibo.
Ang nahitabÔ, nagsagol na ang kahulogan sa dugmak og plasibo kay sagad kausa
ra man mag-andam og pagkaon ang usa ka banay.
Apan karong panahona ginadili na ang dugmak ug plasibo. Napulihan na kini sa
pagdala og bulak ngadto sa lubnganan. Wala nay pagkaon nga dalhon sa lubnganan.
Apan aduna pay mga tawo, ilabi na kagtong mga tambalan nga magahalad pa
gihapon og pagkaon along sa mga kalag. Tungod kay gidili na man pagdala adto sa sam-
ang, ang mga pagkaon anha na lamang ibayang sa guwang (altar) sa balay.
Aduna nay kalahian ang pagsaulog karon sa kalagkalag kon itandi sa karaan nga
panahon.