Ni: Jes B. Tirol
Ulalong 26, 2025
Kalayo ug Sunog
(Fire and Burn)
Pasiuna
Didto sa Tinipong Bansà sa Amerika (United States of America) sa dapít nga gihinganlan
og Los Angeles, California, nahitabò ang makalilisang nga sunog nga gihinganlan og hínas
(wildfire).
Linog ug Balay nga Kahoy
Sa California sagad mahitabô ang linog. Daw dílì katuóhan nga mahitabô ang hínas nga sunog didtong dapita. Apan kun atong tukibon, ang kagawian (practices) ra pod nga gituman sa
katawhan, ang nakaángin sa maong hitabô. Matod pa sa banalamánon sa linog (earthquake
engineering) ang kahoy (wood) habog og suróp-gánoy (damping factor) kay sa puthaw ug
semento. Ang puthaw adunay suróp-ganoy nga “2”, and semento adunay “5”, ug ang kahoy adunay
“10”. Kun adunay linog, and balay nga binuhat sa kahoy dili kusog moúyog.
Mao kini ang katarongan ngano nga ang yano nga balay binuhat sa kahoy. Mahal ug kuti
kaayo ang pagbuhat og balay nga semento nga makasagubang sa linog.
Apan ang nakadíli maáyo sa balay nga kahoy mao nga sigaón (combustible) kiní. Busà sa
panahon nga adunay sunog, dalî ra kini mosiláob.
Hinas sa lasang
Kasagaran sa mga kahoy sa lasang sa California mga “pinetrees” nga susama sa atong
kahoy nga maribuhok ug aguhò. Mga arabón (inflammable) kini nga mga kahoy, labi na kon uga
kaayo ang panahon.
Ang kinaiya sa “pinetree” mao nga ang ilang mga bunga nga mangatagak, dili moturók
kun dili masunog. Busà bagad (inherent) sa kinaiyahan nga aron motubô ang mga bag-ong kahoy,
kinahanglan gayod nga adunay sunog nga mohinas sa lasang.
Kaniadto dili kini gumonhap tungod kay mahimo man nimong putlon ang kahoy nga aduna
nay kahigayonan nga masunog. Apan karong panahona, aduna nay daghang balaod nga nagdili sa
pagputol sa mga dagkong kahoy.
Ang sangpotanan mao, nga kun ang kinaiyahan magsunog na sa iyang lasang, ang mga
balay nga binuhat usab sa kahoy nga ubos sa landong sa mga dagkong kahoy, maapil usab sa
pagkasunog.
Mao kanâ ang hinungdan sa dakong kadáot sa Los Angeles, California. Atong tukibon
karon ang mga nagkalainláin nga mga lugpong (terms) sa kalayo o kayo ug sunog.
Lugpong sa Kalayo ug Sunog
1. blaze (fire) – diláab, siláob, síklab, iláb. Syn. lága, síga, alawáhaw, káyo, kaláyo
2. burn¹ (arson) – dusíl
3. burn² (as burn the grasses) – hínas
4. burn³ (burn the skin) – pásò
5. burn⁴ (consume by burning) – alígbo
6. burn⁵ (general term) – súnog
7. burn⁶ (only the interior is burned and not vissible from the outside) – ulukáok
8. conflagrant (burning fiercely) – nagdilaáb
9. conflagration¹ (burn) – súnog. Syn. diláab
10. conflagration² (spreading of fire) – káylap
11. fire (having flame) – káyo, kaláyo, kiyáyo. Syn. síga, diláab
12. fire alarm (an alarm calling attention to a fire) – túltog sa súnog
13. fireball (ball-like lightning) – kílat nga língin
14. firebrand (ember) – agipó, anugót
15. fire-break (cleared space to prevent spread of fire) – gahít. Syn. gahád
16. firebug (arsonist) – manunúsil, manunúnog. Syn. manunúslit
17. fire department – alintagá sa bombéro, departaménto sa bombéro (Sp.)
18. fire extinguisher – pangpatáy-súnog
19. fire hazard (dangerous for starting fires) – kuyáw sa súnog
20. fire prevention – sántà sa súnog
21. fire, be on (conflagration; burn) – súnog. Syn. síga, siláob, siláb
22. fire, build a (start a fire) – háling, dáob, gápong. Syn. dangílag, dágkot, sindi
23. fire, set¹ (by use of matchstick) – dágkot
24. fire, set² (from embers) – dáig, dúngkà
25. fire, set³ (from small flame, as gas lamp) – síndi
26. fire, set4 (from tendrils) – dangílag, háling
27. fire, set5 (set fire to bushes) – dábdab, dúbdob, hínas
28. fire, set6 (from a flame, as torch) – dábdab, dúbdob, dusíb, dúslit, dusíl, siláb
29. fireless (having no fire) – waláy kaláyo
30. fireman (member of the fire department) – bombéro (Sp.)
31. fireproof (noncombustible) – bahíl, dilì dúktan, dilì masúnog
32. firetrap (a building that is liable to catch fire and also not provided with fire escapes)- hilán
nga dakbaláy
33. firetruck (a truck equipped with firefighting appratus) – trak sa bombéro (Sp.)
34. fire wall (a fireproof wall) – dimasúnog nga búngbong
35. flame¹ (mass of burning vapor) – dabadába, lága. Syn. káyo, kaláyo
36. flame² (process of giving off flame) – diláab, síga, nagkayó, nagkalayó
37. flame³ (tongue of flame) – alindáb
38. flameout (cessation of burning) – píd-ok
39. flaming (in flames; blazing) – nagdilaáb. Syn. nagkayó
40. flammable (easily ignited liquid) – ab-abón, arabón, sigaón
41. flare (the increase of flame) – diláab
42. flare-up (as burst of flame) – dagaráng, siláob, úylap
43. flying ember (spark) – aligató
44. incendiary’ (about malicious burning) – dábdab, dúbdob, siláb, silabán. Syn. dusíl, dusíb
45. incendiary² (capable of generating intense heat) – dáob, súgnod. Syn. madukóton
46. incendiary³ (tending to inflame mob passion) – súgnod, súgnib. Syn. húlhog, súlsol
47. incendiary bomb (bomb designed to start a fire) – bómba pangsúnog
48. incinerate¹ (consume by fire) – dábok, dát-ag, lápog, súnog. Syn. dáob, gánggang
49. incinerate² (discard by burning) – halibág
50. incinerator (aparatus for burning) – dabokánan
51. raze¹ (burn to the ground, as building) – úgdaw
52. raze² (burn to the ground, as grass) – hínas. Syn. hápay
53. sound (when huge fire burns) – dagúngdong
54. St. Elmo’s Light/Fire (corposant) – santílmo (Sp.). Syn. lagalága
55. will-o’-the-wisp (small lights produced by electrical charges; jack-o’-lantern) – lagalága.
Syn. santílmo
56. wildfire (raging uncontrolled burning) – hínas