Ni: Jes B. Tirol
Daghangbúlan 2, 2025
Batíkos
(Arsenic Sulfide? or Lambaste)
Pasiuna
Karong panahon sa lugaynong pang-áwhag (political campaign) atong mabati ang mga
pahinumdom (advertisement) ug matan-aw ang mga paskin (signboard) nga makapaalinggat sa
mga gawì ug kinaiya sa mga piliónon.
Adunay mga tigtúpò (promoter) sa mga pilionón kansang tumong mao lang gayod ang
pagbatikos sa kaátbang nga pilionón.
Ang atong tukibon karon mao ang pulong “batikos” tungod kay kun atong pangitaon ang
batakan gayod nga kahulogan sa “batikos” lisod tukibon ang kausaban sa kahulogan.
Batikos
A pulong “batikos” gigamit na karon sa Sugboanong Binisayâ ug sa Tinagalog nga
nagkahulogan og hilabihan nga pagtamay ug pagsawáy.
Ang pulong “batikos” gikan sa Arabo nga pulong nga nagkahugan sa Ininglis og
“transparent arsenic or red sulfide of arsenic”.
Ang arsenic mao ang giila kaniadto sa karaan nga panahon nga “Harì sa tanang mga hiló
(poison)“. Apan ang arsenic sulphide gigamit nga matalábon (effective) nga tambal alang sa mga
panghúpong, tabághak (ulcer), kutáng (convulsion), buwáw (schistosomiasis), ug apil na ngani
ang baláha (cancer).
Sa atò pa, ang pulong “batikos” kaniadto mahimong gamiton nga daotan nga pulong tungod kay aduna man kiniy kahulogan nga “hiló”. Dili lang yano nga hiló, kondili “hari gayod sa mga hilo” (King of poisons).
Apan ang “batikos”, nakaplagan sa mga Insik, nga kun magamit lang kini sa tukma nga
tákal (dosage), matalábon kini sa daghang mga sakit nga kaniadto malisod nga ayóhon.
Nganong nausab?
Sa akong pagtukisuli (research) walâ gayod ako makakaplag og maayong katarongan
nganong nausab man ang kahulogan sa batikos gikan sa pagkahilo o dili ba hinuon sa pagkatambal,
ngadto sa “pagsaway”, “pagbiaybiay”, ug hilabiháng pagtamay (lambaste).
Ang akong pangágpas mao kini: Niadtong gitawag og “Tungatungang Panahon” (Middle
Ages), ang mga Arabo habog na ang kaalam sa alamdag (science). Kadtong ilang mga kaalam, ila
gayod nga giampingan nga dili mahibaloan sa laing matang sa katawhan.
Busà ang atong mga Moros nga mahiadto sa Mecca alang sa ilang hadji, makakat-on og
diyotay nga alamdag. Tingali makadala sila og batikos. Apan sa panahon nga mahurot na kini,
daghan kanila ang mag-mao-mao na lang sa pagbuhat og batikos.
Sa wala pa ang mga Katsilà, mga Moros o Muslim ang nagpuyò sa Manila. Busà nasinati
sila sa batikos. Dinhi sa Bohol, ang Gingharian sa Bo-ol, gisugdan na ni Saripará sa pagkabig sa
pagka Muslim. Busà nasayod pod kita sa batikos.
Apan tungod kay walâ gayod ing tukmà nga lawak sulayánan (laboratory) dinhi sa atong
dapít, ang nabuhat dinhi nga batikos, dili gayod tukmà.
Kay dili man tukma ang atong batikos, nahimo nahinoon nga saway ug biaybiay ang
paggamit sa batikos tungod kay dili man motaláb. Sa ngadto-ngadto nga panahon nakalimtan na
nga hawod diay nga hilo or hawod nga tambal ang batikos.
Ug karon ang nahabilin nga kahulogan mao na lang ang pagkasáway, biaybiay, o tamay.
Ngani ang laing pulong “kubáng” sa Binisaya nga may-ong ang kahulogan sa batikos, walâ nay
nahinumdom ug migamit.