Paro: Usa ka Kulturanhong Duwa sa mga Garcianhon
Ni: ELEAZAR TUTOR ACAMPADO
KON taga Bitaugan, West Poblacion, Garcia-Hernandez ka unya wa ka kahibawo unsa ang duwa nga paro, mahimong dili ka lumad nga lumulupyo o usa ka ka ermitanyo sa barangay.
Kining paro usa ka duwa gamit ang koti nga maoy ginaduwa ug gimahal dili lang sa mga bata, apan sa mga hamtong usab, babaye man o malalaki, sa Bitaugan.
Sa daghang katuigan nga nanglabay, ang Barangay West Poblacion magpasiugda kanunay og mga torneyo matag Abril 27, adlaw sa kapistahan sa Inahan sa Kanunayng Panabang ug panahon sa Pasko. Ug ang lokal nga kagamhanan sa Garcia-Hernandez nagpasiugda usab og torneyo ilabina panahon sa ting-init dungan sa foundation anniversary sa lungsod.
Niadtong 1970s nga wala pa ko matuli, usa na sa paborito namong duwaon ang paro kauban ang mga katalirongan sa Bitaugan. Ug labaw na karon nga midako na ang koti nga gamiton sa paro, midako usab ang langyab sa popularidad sa koti ug sa dula nga paro nga nahimo nang usa ka kulturanhong paugnat sa kusog sa lungsod.
Sa mga wala pa masayod, ang koti nga maoy tawag namo sa Garcia-Hernandez, usa ka improvised version sa kasing, nga hangtod karon walay makatumbok si kinsa ang inbentor.
Matod ni Lolo Enrique Jamero Acampado, sa wala pa mobuto ang Ikaduhang Gubat sa Kalibotan, ang pagduwa og kasing usa sa ilang kalingawan nga adunay pataban nga pusta, nga kanunay pasiugdahan ni Manong Emong Abucejo. Segun pa sa akong apohan, kon wa siya manghambog, usa siya sa mga gikahadlokan nga mamuakay og kasing sa iyang panahon.
Niadtong panahona, ang katawhan daw nabuang sa dula sa kasing. Sa pagsulbong sa popularidad sa maong duwa, ang mga sabungero dili na mosulod sa buwangan matag Domingo. Tungod niini, nagprotesta ang mga tag-iya sa buwangan ug ang duwa ug sugal sa kasing nahunong.
Human sa kontrobersiya, naghimo si Alipio Ranoco sa gitawag karon nga koti. Kining sinundog sa kasing walay hait nga tumoy kondili adunay ulo. Ug hinimo kini sa punoan sa bayabas ug mas dako kay sa gisundan niini.
Ang koti nga gihimo ni Ranoco gikopya. Ug sa pagligid sa panahon hangtod sa akong pagkaundan, ang koti gigamitan na og lansang sin ug ang uban perno. Ang koti ginahimo na sa ipil-ipil, nangka ug uban pang lig-on apan gaan-gaan nga kahoy.
Nahimo kining alternatibong duwaan namong mga batan-on ingon man mga hamtong. Diin didto sa likod sa balay sa mga ginikanan ni Ma’am Aurora Bahan Mara, naugba ang pagan-pagan, nga maoy sinugdanan usab sa pagkamugna sa duwa nga paro, diin ang tumong mao ang pagkuha og puntos pinaagi sa pag-igo sa nakaatad nga koti gamit usab ang koti.
Wala magdugay human sa pagkamugna sa duwa nga paro, misikat kini ug nasabwag ngadto sa kasilinganan nga baryo ug sa kinatibuk-ang lungsod sa Garcia-Hernandez. Ang mga kadagkoan sa barangay ug lungsod nakakita sa pagkatalagsaon sa maong duwa. Busa nagkahiusa sila sa pag-ugmad ug pagpaila sa bag-ong nakaplagan nga duwa diin nagpasiugda ang mga barangay ug lungsod ug mga torneyo sulod na sa daghang katuigan hangtod karon.
Unsaon Pagdula sa Paro
Sa usa ka duwa sa paro, duha ka magkaatbang nga team ang magkompetensiya sa lima ka inning. Ang matag team adunay napulo ka mga magmaparo kun throwers, nga magdala sa ilang kaugalingong koti. Sa matag inning, napulo lang ka throwers ang gitugotan nga moparo sa ilang koti ug mao usab ang kaatbang, apan mahimo usab silang pulihan sa alternatibong player sa matag team. Ang katuyoan sa duwa mao ang pag-igo sa daghang mga koti kutob sa mahimo sa lima ka mga inning.
Sa dili pa magsugod ang duwa, ang usa ka referee moitsa og sensilyo aron matino kon kinsa ang unang team nga moparo. Sa laing bahin, ang kaatbang nga team nga dili moparo moatad sa ilang mga koti sa sementadong salog sa tul-id nga linya nga gitawag og top line o atdanan. Ang atdanan diin ang mga koti parehas ang gilay-on, hapit 30 metros ang gilay-on gikan sa foul line o linya sa magpaparo.
Tawgon unya sa usa ka announcer ang ngalan sa magpaparo sa dili pa niya iparo ang iyang koti. Ang magdudula makaangkon og usa ka punto kon ang iyang koti moigo sa nakaatad nga koti, nga magdepende usab kon pila ang naigo niini. Kon ang koti nga giparo makaigo sa giatad sa isigkakilid, nga nahilahi ang kolor, duha ka puntos ang makuha sa miparo.
Isip bonus, ibalik sa referee ang iyang koti ug mahimo kining iparo pag-usab hangtod nga mapakyas siya nga maigo ang giatad nga koti. Ug kon miabot na siya sa limit nga 3 ka bonus throw.
Sa duwa, ang usa ka magpaparo dili makakuha og puntos sa mosunod nga mga sitwasyon:
•Kon dili magtuyok ang iyang koti human kini nakaigo sa giatad nga koti;
•Kon mobalik sa atdanan human milabay unya mibalik sa giagian niini;
•Kon ang koti milabay sa atdanan ug mibanda sa bungbong o ubang butang unya mibalik og nakaigo sa giatad nga koti;
•Kon ang magpaparo nakatunob sa foul line samtang nagparo sa iyang koti;
Human sa lima ka mga inning, ang team nga nakakuha og labing taas nga puntos maoy modaog sa duwa.
Ug kon human sa lima ka inning sila magtabla, ang mga nagkompetensiyaay nga mga team moduwa og laing inning hangtod nga ang labing taas nga nakakuhag puntos mogawas isip mananaog.
Ang torneyo sa paro naghatag ug alternatibong kalingawan dili lang sa mga bata apan hangtod na sa mga katigulangan sa barangay ug sa tibuok lungsod. Ingon nga usa ka pisikal nga kalihokan, kini nagkinahanglan og inantigong ehersisyo sa konsentrasyon sa pagparo sa koti.
Sa pagkakaron, ang pamunoan ni Mayor Jess Virtudazo Baja nagpasiugda na usab og laing paro tournament isip pasiuna nga kalingawan sa pagsaulog sa pagkatukod sa lungsod sa umaabot nga Mayo 27, 2025.
Niining tanan, akong gipanghinaot nga ang duwa nga paro padayon nga maghatag og kalingawan ug garbo isip kulturanhong duwa sa mga Garcianhon.
(Si Eleazar Tutor Acampado, kanhi staff writer sa Bisaya Magazine. Nakadaog na sa Carlos Palanca Memorial Awards for Literature in Cebuano Short Stories. Ug kasamtangang nagserbisyo isip ikaduhang Sangguniang Barangay member sa West Poblacion, Garcia-Hernandez, Bohol.)