Kadtong Pagkamatay sa 300 Ka Bol-anon sa Langob sa Inaghoban
Ni ELEAZAR TUTOR ACAMPADO
MIKUROG ang ahong kaunoran. Nanlimbawot ang ahong mga balhibo sa dihang gidagpi-dagpi sa bugnawng huyuhoy ang panit. Hugot kong gikuptan ang librong “Bohol’s Prehispanic Past to the Present” ni Simplicio M. Apalisok. Ug maukitong gibasa ang unod sa subhead “The Spanish Genocide: Suffocation of 300 Native Refugees in Inaghoban Cave, pahina 181 ngadto na sa 183.
Kining maong sinulat nagtala sa kamatayon sa 300 ka Bol-anon nga gilangkob sa mga lalaki, babaye, mga hamtong ug bata didto sa Inaghoban Cave. Usa ka sugid sa kasaysayan sa lalawigang Bol-anon panahon sa mga Katsila nga nalubong o gituyo ba hinuon paglubong sa kalimot.
Ang bukid sa Inaghoban nahisakop kanhi sa lungsod sa Guindulman sa mga tuig sa rebolusyon ni Dagohoy. Unya sa dihang nahimong lungsod ang Candijay, nahisakop kini sa teritoryo sa bag-ong lungsod. Ug sa dihang ang Lungsodaan sa Sierra Bullones nahimong lungsod niadtong Disyembre 29, 1961 nga nagdala na sa ngalang Pilar, ang Inaghoban nahisakop sa maong lungsod hangtod karon.
Ang Inaghoban Cave nahimutang sa utlanan sa Sierra-Bullones ug Candijay. Gikan sa lungsod sa Pilar, diin nahisakip karon ang maong langob, mokabat og pito ka kilometro ang gilay-on niini gikan sa sentro. Kaniadto, lisod tungason ang maong dapit apan karon, sayon na. May barangay road na man nga maagian sa mga motorsiklo ug dyip.
Ang Inaghoban Cave adunay kalambigitan sa isog ug danglog nga rebolusyonaryong manggugubat nga si Tugpa. Gikan sa dili matino nga binaba nga sugid, si Tugpa maingon nato nga sama kang “Superman” nga giingong molupad gikan sa iyang nahimutangan paingon sa esena sa panagsangka tali sa mga rebolusyonaryo ug mga Katsila. Lisod siyang dakpon. Ug tungod niini, naulit pag-ayo ang mga kadagkoan sa mga sundalo nga Katsila ug kaparian.
Sa dihang dunay nakataho sa Recollect friar nga si Narciso de Jesus Maria, ang kura paruko sa Guindulman, nga si Tugpa ug ang iyang mga kaanib nga rebolusonaryo nagtago sa Inaghoban, dihadiha milihok dayon ang pari. Ang kura paruko niadtong higayona nga dakog impluwensiya sa mga sundalo nga katsila mihangyo dayon sa mga kadagkoan niini nga padalhan siyag mga sundalo. Ug tuod man, gipadad-an siyag kawhaan ka mga sundawo nga nagbase sa Guindulman ug Jagna. Ang maong mga sundalo ubos karon sa iyang pagmando ingon man ang girekrut nga mga mersenaryong natibo sa Guindulman. Si Father Narciso de Jesus Maria maoy nangulo sa strike force padulong ngadto sa Inaghoban.
Pag-abot nila sa Inaghoban, ang kabalayan didto gipamiyaan na sa mga nanimuyo. Tungod niini, gisuhid sa strike force ang palibot sa Inaghoban, namasin nga wala pa makalayo ang iyang tuyo. Ug tuod man, may napalgan nga langob ang mga dumuduong. Nagtuo ang strike force nga gipangulohan ni Father Narciso de Jesus Maria nga nagtago sa maong langob ang ilang gipangita. Samtang gibantayan ang baba sa langob, may nagkuha usab og daghang kahoy ug gitapok sa bukana niini. Unya gisilaban.
Ang mga kahoy nga gisilaban nagmugnag dakong kalayo ug baga nga aso. Ang dakong kalayo nagmugnag grabeng kainit nga misuhop ngadto sa sulod sa langob nga ginuntan usab sa baga nga aso. Samtang nagkadako ang kalayo ug baga nga aso, ang strike force nagpahilayo og diyotay sa esena. Sa dihang mihupa na, mibalik ang strike force sa bukana sa langob. Didto sa gawas, Nakita ang usa ka inahan nga namatay nga gialirongan sa lima ka bata nga lalaki ug usa ka babaye. Gituohan nga ang bana sa maong inahan usa sa naapil sa nabahan sulod sa langob.
Walay nahibilin nga buhi sa mga tawo sulod sa langob. Namatay ang tanan sa tumang kainit ug sa kalisod sa pagginhawa. Ang langob maoy nahimong buhi nga saksi sa mga danguyngoy ug hilak sa 300 ka mga lalaki, babaye, hamtong ug mga bata. Ang maong langob maoy nahimong lubnganan sa pangandoy sa 300 ka kalag. Sa usa ka pangandoy nga buhisan pa og kinabuhi aron ang matag usa magpuyo nga gawasnon sa usa ka katilingban nga makiangayon. Apan ang katumanan sa pangandoy dili na matagamtam. Kay kini gisakmit na sa mga kusgang kuyamoy sa mapintas nga kapalaran.
Hinuon, ang nailo nga mga bata, gisagop ug ang ilang inahan gihatagan ug desente nga lubong sa pari. Ang unom ka mga bata gibunyagan sa pari ug gihatagan og apilyedong “Castro”. Unya gipatungha.
Apan ang tanang kaayo nga gibuhat sa pari, dili pa igo nga tugbang sa mga kinabuhi nga gikutlo sa pinugos nga paagi. Nagbilin kinig samad nga dili mauwat sa panahon ug batyagon gihapon sa mosunod nga henerasyong Bol-anon.
Bahin sa Tagsulat:
(Si Eleazar Tutor Acampado, kanhi staff writer sa Bisaya Magazine. Nakadaog na sa Carlos Palanca Memorial Awards for Literature in Cebuano Short Stories. Ug kasamtangang nagserbisyo isip ikaduhang Sangguniang Barangay member sa West Poblacion, Garcia-Hernandez, Bohol.)