Ni: Jes B. Tirol

Kiling 3, 2022

Mga Mahinungdánong Panagsángkà Sa Bohol, Pilipinas

(Important Battles in Bohol, Philippines)

Bahin Ika-6(Part 6): Pagsulong ni Don Pedro Lechuga ug ang Sangkà sa Catagdaan

Pasiuna

Sa panahon sa Pag-alsa ni Francisco “Dagohoy” Sendrijas dinhay daghang mga panagsangka sa mga Bol-anon batok sa mga Katsilà.

Ang atong hisgotan karon mao ang sinugdanan sa Pagtakas sa mga Katsilà ug ang laing sangka didto sa Catagdaan (nga karon sakop na sa lungsod sa Pilar, Bohol).

Pagsulong ni Lechuga

Sa tuig 1747, ug tulo (3) pa ka tuig gunad (start) sa pag-alsa ni Dagohoy, si Bansunat (Archbishop) Juan de Arechederra sa Bansunatán (Archdiocese) sa Manila maoy nahimong kasamtangan nga Pamunong Lupong (Governor General) sa Pilipinas.

Iyang gimandóan ang hugpong sa kasundalohang Katsila didto sa Zamboanga nga mosulong sa Bohol aron pagsugpo sa pag-alsa ni Dagohoy. Ang mga sundalong Katsila gipangu- lohan ni Kapitan Don Pedro Lechuga. 

Sulod lamang sa duha ka pitlaw (two weeks) dinhi sa Bohol ang pagtakas sa mga Katsilà misángpot sa kapakyasan. Ang mga Katsilà walâ masinatì sa gubat nga súkol-dagan (guerrilla tactic) nga maoy gigamit ni Dagohoy.

Banhigan ni Dagohoy ang mga Katsilà, dayon mosibog ang mga Bol-anon paingon sa kalasangan hangtod nga mahilayo na ang mga Katsilà sa ilang hulonán (camp). Samtang sa ilang pagsibog hiposon sa mga Bol-anon ang tanang pagkaon ug mga makaon. Ang dili madala, ilang sunogon.

Human sa duha ka pitlaw (two weeks) wala nay pagkaon ang mga Katsilà. Ang salin sa hút-ong sa sundalong Katsilà mipauli sa Zamboanga nga naparot ug walâ na mobálik sa Bohol. 

Panagsáng kà sa Catagdaan

Sa panahon sa paglipang (heyday) sa pangagamhanan ni Dagohoy dinhi sa Bohol, ang ulohan nga hulonan sa kasundalohan (military headquarters) didto mahimutang sa Magtangtang. (Karon sakop sa lungsod sa Danao, Bohol.)

Ang ulohan sa iyang tulunghaan ug tinuhóan didto mahimutang sa Agbonan, (Karon San Isidro, Bohol.) ug Agad (Karon Antequera, Bohol). Ang talimutngà (center) sa iyang patigayon (commerce) didto mahimutang sa Catagdaan. (Karon Catagdaan, Pilar, Bohol.)

Sa panahon ni Dagohoy ang Catagdaan maoy labing adunahan ug malambóon nga lungsod sa Bohol. Labaw pa kamaugmaron ang Catagdaan kay sa mga lungsod sa kabaybayonan sa Bohol nga nahisakop pa sa mga Katsilà.

Sa Kangurúlsol (September) 1827, gisulong sa mga Katsila ang lungsod sa Catagdaan. Dala sa mga Katsila ang mga sundalong Sugboanon nga pinangulohan ni Kapitan Ignacio Cabrera. 

Ang mga Bol-anon miíkyas ug mitawón sulod sa haduol nga langob sa Inaghúban. Ang talaan sa mga Katsilà sa ilang dinahasan (booty) magpaila kon unsa ka adunahan ang Catagdaan Daghan ang mga bulto sa panapton, bulawan, pilak, lingganay, ubp. nga na sakmit sa mga Katsilà ug mga Sugboanon. Ang labaw nga pangulo sa mga Katsila ug mga Sugboanon mao si Alcalde Mayor Don Jose Lazaro Cairo sa Sugbo. 

Apan, dangtan og pipila ka adlaw, ang mga Sundalo nga dala ni Don Cairo gipapaúli sa Sugbo. Misumbalik-dasdas ang mga Bol-anon sa daghanan nga mga dapít, ilabi na sa Cambangay (now San Miguel, Bohol) ug nabákwi sa mga Bol-anon ang Bohol. 

Dangtan og usa ka tuig usà pa mobalik ang mga Katsila ug mga Sugboanon aron sa pagpadayon sa gubat ug panagsangka.