Ni: Jes B. Tirol
Kabay 5, 2022
Mga Mahinungdánong Panagsángkà Sa Bohol, Pilipinas
(Important Battles in Bohol, Philippines)
Bahin Ika-14(Part 14): Pagkapárot sa mga Amerikano sa Huwáng sa Kabantián
Pasiuna
Sa Kangurulsol 3, 1900 mao ang unang pagkaparot sa mga Amerikano nga gibanhigan sa
mga Bol-anon didto sa Balikwing, Carmen, Bohol.
Sa Kangurulsol (September) 15, 1900 nahitabô ang ngilngig nga kaparotan sa mga Amerikano didto sa Huwáng sa Kabantián (Kabantian Pass) sa Guindulman, Bohol.
Human sa Balikwing
Human sa panagsángkà sa Balikwing, Carmen, Bohol ang mga Amerikano misibog paingon sa Antequera, Bohol. Ang mga Amerikano nakadawát og balitâ nga si Koronel Samson
adunay laraw sa pagpuyô sa Ubay, Bohol.
Sa ika-14 sa Kangurulsol, si Kapitan Martin Cabagnot, ang nagmandò sa silangáng bahin
sa Bohol, nakadawát og balitâ nga ang mga Amerikano anaa na sa Jagna, Bohol aron moalibhat sa mga Bol-anon nga gibalitâ nga mopuyo sa Ubay.
Ang mga Amerikano adunay kadaghanon nga usa ka “balángay (company)” nga pina-
ngulohan ni Kapitan Andrew S. Rowan. Ang mga Amerikano mokabat sa usa kagatos ka mga
sundalo, kapin kun kulang.
Pangandam sa Kabantian
Si Kapitan Martin Cabagnot mipadala og matumat (message) ngadto sa iyang mga ginsakopan nga magtigom sila sa ika-15 sa Kangurulsol adto sa Huwáng sa Kabantián diin ilang
pagabanhigan ang mga Amerikano inig ági nila didto.
Ang Huwáng sa Kabantian (Kabantian Pass) usa ka pig-ot nga dalan. Ang kalapdon sa
dalan adunay manga (about) 3 ka mitros ug 100 mitros ka lay-on nga adunay pangpang sa matag
kilid nga 3 ngadto sa 4 ka mitros ang kahabogón.
Sa ika-15 sa Kangurulsol dinhay manga 200 ka mga sundalong Bol-anon nga nagkatápok. Ang ilang hinagiban mao lamang ang mga pinuti ug bangkaw. Sa tulo ka higayon nagbansay ang mga Bol-anon unsaon paglukso sa pangpang aron sa pag-asdang sa mga Amerikano nga magsakay og mga kabayò.
Sa matag kilid nga pangpang dinhay pisì nga gikutáy. Si Kapitan Cabagnot, Sarhento Casel, ug si Tenyente Sumampong ang nagunit sa pisî sa usa ka kilid samtang si Sarhento Juan
Beronilla ug laing sarhento ang naggunit sa pisi sa pikas tampì sa dalan.
Ang mga sundalo gipagunit sa pisì ug ang paglúgnot sa pisì maoy dum-ol (signal) nga
mang lúkso na ang mga Bol-aon.
Ang pagbánhig
Ang balitâ nag-ingon nga mogikan ang mga Amerikano dito sa Jagnà sa ika-12 sa udto. Gibanàbánà nga modangat sila sa Kabantian sa ika-3 sa hapon. Sa duol na ang ika-3 sa hapon
nadungog na sa mga Bol-anon ang mga kagilkil sa kasya (harness) sa mga kabayò.
Sa pagtángkà na sa mga Amerikano sa bukana sa huwáng nga nag-atubang sa Duero, dinhay 3 o 4 ka mga Bol-anon nga gihimong pakáti (decoy) nga mikalit og tindog, misiyagit, ug
midagan paingon sa Guindulman.
Pagkakita sa mga Amerikano, gilayon silang migukod nga walâ na mag-amping sa ilang
pagsulong.
Sa dihâ na ang mga Amerikano sa tungod o ubos sa mga Bol-anon, gilayon gibitad ang
pisi. Tungod sa kalisang upat lang ka Bol-anon ang milukso dayon aron sa pagpanigbas sa mga
Amerikano.
Gipangtulod pa ni Kapitan Cabagnot, Tenyente Sumampong, ug Sarhento Beronilla ang
ilang mga kauban aron mang lukso.
Tungod sa kapiot sa dapít, ang mga pusil sa mga Amerikano walâ magpulos. Dili sila maka-pabuto tungod kay mahadlok ang mga Amerikano nga maunáy og kaigô ang ilang mga kauban. Ang kahimtang, haom gayod sa pinutì nga gigamit sa paglúbà sa mga kabayò ug mga sundalong Amerikano.
Apan ang mga Bol-anon nga walâ mang lukso, sayon ra nga gipusil sa mga Amerikano. Sa pagsawop sa adlaw, namingaw na ang panggubatan. Daghan ang mga Amerikano nga nangamatay ug ang mga samdan nagpasumangil lamang nga patay sila aron dili na tiwasán.
Sangpotanan
Giihap ni Kapitan Cabagnot ang iyang nasugamak sa panagsángkà: 16 ang patay ug 76 ang mga samdan. Nakasákmit sila of 25 ka mga pusil uban sa daghang mga bala ug kagamitan sa gubat.
Matod pa sa nakasaksi sa mga Amerikano sa ilang pagsibog balik sa Jagna, mao kini ang
nasugamak sa mga Amerikano: duha (2) ka karwahe (wagons) nga punô sa patáy nga Amerikano, 10 ka mga kabayò nga nagdalá ug tagurha ka patayng lawas, dinhay taas nga bagon nga nagguyod og daghang patay nga Amerikano ug hapit ang tanang naglakaw nga Amerikano mga samdan.
Timang (Comment)
Kining maong sugilanon o kasayoran akò gayod nga nadungog gikan ni Kapitan Martin
Cabagnot (1967). Ang mga Amerikano walâ magtinarong sa ilang mga tahô sa ilang patáy. Ila lang itahô nga namatay sa “Sakit sa kaalindangáan = Tropical disease”.
Mahibalik na ang patayng lawas sa Amerikano dangtan og 2 ka bulan ug walâ nay mobukás sa lungon aron pagsusi sa tinuod nga gikamatyan. Mao nga ang magsalig sa mga sinulat sa mga Amerikano mo ingon nga dili kuno tinuod ang tahô sa mga Bol-anon.
Hilabina kun imong iapil sa sugilanon nga si Kapitan Andrew S. Rowan mao ang labing gibantog nga sundalong Amerikano didto sa Cuba ug kauban man gani ni Koronel Funston sa
pagdakop ni Heneral Aguinaldo didto sa Palanan, Isabela.
Hilabihang ulawa nga giparot lamang siya ni Kapitan Martin Cabagnot ginamit ang mga
pinuti. Dili makaáko ang mga Amerikano sa pagbutyag sa tinúod.