Ni: Jes B. Tirol
Hidapdapón 24, 2022
Mga Mahinungdánong Panagsángkà Sa Bohol, Pilipinas
(Important Battles in Bohol, Philippines)
Bahin Ika-20(Part 20):Panagsángkà sa Kalián sa Mangganéso
Pasiuna
Ang pagbanhig sa mga Hapon didto sa Moálong, Loon nahitabo sa Kangurulsol (Sept.) 27, 1942. Walâ hibalo-i ni Kapitan Salazar nga niadtong higayona, didto sa Guindulman, Bohol si Tenyén Esteban Bernido nagtukod usab ug usa ka hut-ong sa mga sundalo. Napulog upat (14) lamang ang ilang kadaghanon.
Tenyente Bernido
Si Esteban Bernido usa ka molupyò sa Guindulman, Bohol. Miadto siya sa Manila aron pagtuón sa bansay (bachelor’s degree) sa pagkaban-alam (engineer) dagitabnon (electrical). Sa talitapos na siya sa iyang bansay, nakatapos na usab siya sa iyang R.O.T.C. ug nahimo siyang pangulilang nga pamunò (reserve officer).
Tulo (3) ka bulan sa walâ pa ang ika-8 sa Panglot nga Dakô (Dec. 8) 1942 nga maoy pagsugod sa ika-2 gubat sa kalibutan, si Tenyente Bernido giáhod (call to active duty) sa pagka- sundalo bisan tuod walâ pa siya makatápos sa iyang bansay sa pagkaban-alam dagitabnon (electrical engineering).
Gibugtók (assigned to a post) didto sa Miag-ao, Iloilo diin siya gipapanúmpà isip sakop sa USAFFE. Human sa pagpaánad (familiarization) ug pagbansót (orientation) gihatagan siya sa ganayan (rank) nga Unang Tenyénte (1st Lt.) nga habog pa kay sa Ika-3 ug ika-2 nga Tenyente.
Gihimo siyang magmamandò sa Balangay “G”, ika-61 Impanteriya (Infantry) sa USAFFE. Ang ilang talupad (battalion) gibinángì (assigned to work) nga maoy magbantay sa tugpahanan sa ayroplano (airstrip) didto sa Mindanao.
Didto sa Malabang nakasináti ug gubat si Tenyente Bernido bátok sa mga Hapon. Tungod kay gilupig ang mga sundalong Pilipinhon, gibúlay (disband) sila ug gipahibalo nga mag-iyaháy na lang og pangitag paagi aron makaikyas.
Si Tenyente Bernido, kauban ang iyang sakop nga si Tenyente Leonidas R. de Castro ug si Sarhento Juan Cambalisa nakalampos gayod sa pagpauli sa Guindulman, Bohol tabok sa dagat sa Mindanao lulan sa usa ka sakayan. Midunggò sila sa Guindulman sa ika-27 sa Himabuyan (May) 1942. Sa walâ damha nga hitabô, ang mga Hapon midangat usab sa Guindulman sa pagkaúgmà sa ika-28 sa Himabuyan.
Paningúhà sa pag-úgda
Ang Hapon sa Guindulman nagdumalà sa lungsod ug sa katawhan pinaagi sa panghadlok. Ang ubang katawhan miabin na lang sa mga Hapon aron sila mabuhi. Si Tenyente Bernido ug ang duha niya ka kauban walâ moampò sa mga Hapon.
Naglain sila ug puyo pagtagò aron dili maangin ang ilang kabanay. Ilang nahibaloan nga sa balangay sa Biyabas, Guidulman dinhay hut-ong sa kasundalohan apan walay disiplína o walâ mapanton. Gisulayan ni Tenyente Bernido nga iyang pangulohan apan siya hinuon ang gidudahan nga hindáp (spy).
Ang hut-ong sa Biyabas, Guindulman gisulong sa mga Hapon ug nagkatibulaag ang mga sundalo.
Buongon, Candijay
Ang usa ka síp-ak sa kasudalohan nga gikan sa Biyabas, didto maghúlon (camp) sa Buongon, Candijay. Gilangkoban kini sa napulog upat (14) ka mga sundalo nga pinangulohan ni Tenyente Timoteo Buscano ug Tenyente Eliseo Nombre. Kining duruha ka mga pamunò lunlon mga kaila ni Tenyente Bernido.
Giadto ni Tenyente Bernido ang hut-ong sa Buongon, Candijay ug iyang gihanyag ang iyang kaugalingon nga siya ang mangulo. Sa maayong kapalaran miangkon si Nombre ug si Buscano nga labaw pa nila ang ganayan (rank) ni Bernido ug matuod nga sundalo sa USAFFE.
Ang laraw
Si Tenyente Bernido buot na gayod nga mosulong sa mga Hapon nga didto sa Guindulman aron sa pagpanimalos.
Ang una nilang gibuhat mao ang pagpaniid sa mga Hapon aron ilang madagit ang usa nga maoy ilang kapanguhaan sa kasayoran.
Sa buntag sa Kangurulsol 28, 1942 mibalik ang lakwit (patrol) nga nakadalá og bihag nga Hapon. Ang ngalan sa maong Hapon mao si Taishu ug gianggaan sa ngalang “pahak”. Sa maayong palad, ang maong Hapon kahibalo mo-Ininglis.
Ilang gipasakitan ang maong Hapon aron motug-an sa mga kasayoran kabahin sa kahimtang sa mga Hapon nga ana-a sa kalián ug sa sawang sa lungsod. Human makuhà ni ang mga kasayoran, ilang gipatay ang Hapon tungod kay walâ man silay dapit bilanggoánan.
Sa pagkapalis, ila nang nadungog ang sakyanan sa mga hapon nga nangità sa ilang kauban. Tungod kay daw nagduda ang mga Hapon nga gidagit gayod ang ilang kauban, nahadlok si Tenyente Bernido nga ang mga katilingbanon (civilian) unyà ang pasanginlan ug panimaslan.
Ang hagmít (raid)
Nakahukom si Tenyente Bernido nga ilang ihagmit ang kalián sa mangganéso aron masayod ang mga Hapon nga aduna nay mga girélya nga naglihók sa Guindulman.
Pagkahapon sa maong adlaw sa ika-28 milakaw silang tanan paingon sa kalián. Pagka- ngitngit na nagpahilunà na silang tanan.
Upat ka sundalo ang nagpabilin sa ginsangaan sa dalan sa Guindulman ug sa Anda. Ang tuyo mao ang pag-atang sa mga Hapon nga motabang nga gikan sa sawang sa Guindulman.
Ang uban mipadayon didto sa kalian. Sa andam na ang tanan ang sinugdanan mao ang pagpabuto ni Tenyente Bernido sa iyang pistola. Unya modagan sila balik sa ginsangaan aron pagtabang sa ilang kauban nga gibilin.
Sa dautang palad, katulo mokablit si Tnt. Bernido ug katulo pod mipáltos ang iyang pistola. Gihangyo ni Tnt. Bernido si Agaton Bertument nga diha sa iyang duól nga siya na ang moúna sa pagpabuto.
Gidunganan nila pagpusil ang batayanan (guardhouse) sa mga Hapon. Tungod sa kakurát walâ makabálos ang mga Hapon.
Midagan dayon ang mga Bol-anon ngadto sa ginsangáan. Apan sa dugay nga mga taknà walay Hapon nga miági sa dalan. Busà mipauli na lang sila sa Buongon, Candijay.
Sangpotanan
Walâ diay moagi sa dalan ang mga Hapon. Misakay sila og sakayan nga nilaktod gikan sa sawang ngadto sa kalian. Ang balita pagkaúma, upat (4) ka Hapon ang namatay. Pagkasayod sa katawhan sa bag-ong hugpong, midugok dayon ang ubang mga sundalo ug natukod ang “Bohol East Battallion”.